Tworzenie lokalnych form ochrony przyrody

Eugeniusz Dubiel
Instytut Botaniki UJ

 

WALORYZACJA PRZYRODNICZA A PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO I PROJEKTOWANIE RÓŻNYCH FORM OCHRONY PRZYRODY

 

Nieodzownym warunkiem sporządzenia poprawnego planu zagospodarowania przestrzennego i uwidocznienia w nim różnych form ochrony przyrody jest posiadanie pełnego rozeznania walorów przyrodniczych danego terenu.

Podstawą waloryzacji przyrodniczej jest przeprowadzenie inwentaryzacji stanu podstawowych elementów przyrody. Inwentaryzacja taka powinna objąć:

  1. florę, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków chronionych i rzadkich w skali kraju i regionu,
  2. faunę, z uwzględnieniem gatunków chronionych, a szczególnie zamieszczonych w “Czerwonej Księdze”,
  3. aktualne rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych (uproszczona mapa fitosocjologiczna),
  4. wybrane elementy przyrody nieożywionej.

 

1. INWENTARYZACJA FLORY

Najlepszą metodą inwentaryzacji flory jest podzielenie interesującego nas terenu (jednostki administracyjnej) na kwadraty 1 x 1 km i zaznaczenie w ich obrębie stanowisk wybranych gatunków. Przy wyznaczaniu kwadratów wskazane jest nawiązanie do siatki kwadratów w “Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce” lub w “Atlasie rozmieszczenia roślin naczyniowych w woj. krakowskim”. Po skończonej inwentaryzacji będziemy wiedzieli, w których kwadratach jest najwięcej roślin chronionych i rzadkich, a które są bardzo ubogie florystycznie. Przy inwentaryzacji flory musimy koniecznie uwzględnić dane z literatury odnoszące się do interesującego nas terenu. Znajomość tych danych pozwoli nam ocenić jak zmieniała się flora w czasie, jakie są zagrożenia dla poszczególnych gatunków i co należy robić aby je skutecznie chronić.

W naszym regionie najbardziej zagrożone są rośliny związane z siedliskami wodnymi, podmokłymi i borowymi. Jak wynika z prowadzonych ostatnio badań w Puszczy Niepołomickiej wymarło w ubiegłym stuleciu ponad 80 gatunków roślin (8,5% flory), z czego najwięcej charakterystycznych dla torfowisk mszysto-turzycowych i borów bagiennych.

 

2. INWENTARYZACJA FAUNY

Przy inwentaryzacji fauny najprościej jest ograniczyć się do zbadania występowania zwierząt w określonych biotopach, takich jak: wody i bagna, łąki, pola, lasy i zarośla, murawy kserotermiczne oraz obszary zurbanizowane. Ze względu na zajmowany przez zwierzęta dość duży areał, zaznaczanie stanowisk poszczególnych gatunków w kwadratach, tak jak w przypadku roślin, jest niemożliwe.

Obserwując wody i bagna zwracamy szczególną uwagę na chronione gatunki ryb, wszystkie gatunki płazów, gady i gniazdujące ptaki. Na łąkach notujemy przede wszystkim gniazdujące ptaki. W lasach i zaroślach będą występować liczne chronione ptaki i ssaki. Z murawami kserotermicznymi mogą być związane interesujące gatunki owadów, szczególnie motyli. Na obszarach zurbanizowanych ze zwierząt chronionych można spotkać nietoperze, nieliczne ptaki (bocian biały, sowy) i sporadycznie ssaki.

Inwentaryzując faunę uwzględniamy również dane z literatury oraz przeprowadzamy wywiady z mieszkańcami i administracją leśną.

 

3. AKTUALNE ROZMIESZCZENIE ZBIOROWISK ROŚLINNYCH

Wykonanie uproszczonej mapy rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych jest podstawowym elementem poprawnie przeprowadzonej inwentaryzacji przyrodniczej. Zadanie to jest bardzo trudne i należy je powierzyć dobrym specjalistom. Rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych najlepiej jest nanosić na podkład topograficzny w skali 1:10 000. Na mapie takiej powinno się uwzględnić następujące wyróżnienia:

Sporządzenie mapy aktualnego rozmieszczenia zbiorowisk roślinnych (mapa fitosocjologiczna) jest przedsięwzięciem bardzo pracochłonnym i kosztownym, ale w sumie opłacalnym. Mapa taka może być użyteczna przez wiele dziesięcioleci, a przeprowadzana raz na kilkanaście lat aktualizacja będzie wskazywać na tendencje przemian szaty roślinnej danego terenu.

 

4. WYBRANE ELEMENTY PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ

W inwentaryzacji przyrodniczej warto uwzględnić takie twory przyrody nieożywionej jak: źródła, pojedyncze skałki lub ich grupy, naturalne odkrywki geologiczne, stare kamieniołomy, itp.

 

5. WALORYZACJA PRZYRODNICZA TERENÓW

Dysponując w miarę pełną inwentaryzacją przyrodniczą możemy waloryzować teren dzieląc go na różne kategorie w zależności od wartości przyrodniczej. Wyróżnione kategorie terenów należy nanieść na mapę przeglądową w skali 1 : 25 000.

Proponuję wprowadzenie następujących kategorii:

  1. Tereny o najwyższych walorach przyrodniczych objęte już ochroną rezerwatową lub nadające się do utworzenia rezerwatów, użytków ekologicznych i stanowisk dokumentacyjnych.

  2. Tereny o wysokich walorach przyrodniczych, które mogą być chronione w formie zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, stref chronionego krajobrazu, lasów glebochronnych, lasów wodochronnych, lasów podmiejskich, lasów w strefie ochronnej uzdrowisk lub nie podlegające ochronie. Do tej kategorii, bez względu na charakter ochrony, należy zaliczyć w miarę naturalne zbiorowiska leśne, naturalne zbiorowiska wodne, interesujące zbiorowiska łąkowe i murawy kserotermiczne.

  3. Tereny cenne pod względem przyrodniczym. Tu zaliczymy wszystkie obszary wchodzące w skład parków krajobrazowych (o ile nie znalazły się w I i II kategorii), zbiorowiska leśne częściowo zmienione przez człowieka, łąki wilgotne i częściowo świeże oraz wyjątkowo interesujące obszary rolne.

  4. Tereny o przeciętnych walorach przyrodniczych. W tej kategorii znajdują się głównie obszary zabudowane, większość pól i odłogów, część łąk świeżych i pastwisk, a nawet sztuczne drzewostany.

  5. Tereny silnie przekształcone, niekiedy zdewastowane, wymagające pilnej rekultywacji.

Wyznaczając tereny o najwyższych i wysokich walorach przyrodniczych należy zachować umiar i być realistą. Nie warto planować do ochrony terenów, o których z góry wiadomo, że się ich nie ochroni. Waloryzując teren musimy uwzględnić w nim człowieka i przewidzieć, które obszary mogą być zagospodarowane (zabudowa, drogi, handel, usługi, itp.) bez większej szkody dla przyrody.

Aby ochronić najcenniejsze tereny musimy je dobrze poznać i dysponować dokumentacją w postaci inwentaryzacji przyrodniczej.