Prawo Ochrony Środowiska

bryg. mgr inż. Marek Podgórski
Zastępca Dyrektora Biura Rozpoznawania Zagrożeń KGPSP

ZAPOBIEGANIE POWAŻNYM AWARIOM PRZEMYSŁOWYM - NOWE REGULACJE - NOWE ZADANIA PAŃSTWOWEJ STRAŻY

 

W ramach wdrażania prawa europejskiego w dziedzinie ochrony środowiska jednym z fundamentalnych kierunków, realizowanym nie tylko w naszym kraju, jest stworzenie systemu zapobiegania oraz ograniczania skutków awarii, wypadków i katastrof mogących powstać w zakładach przemysłowych, które stosują, magazynują, przerabiają, słowem wykonują jakiekolwiek operacje z substancjami chemicznymi mogącymi stworzyć zagrożenia dla ludzi i środowiska. Dyrektywą Unii Europejskiej określającą podstawowe zasady funkcjonowania tego sytemu i określającą zarówno obowiązki prowadzących działalność przemysłową jak odpowiedzialność kompetentnych władz publicznych jest dyrektywa Rady Unii Europejskiej 96/82/EC dotycząca zarządzania poważnymi awariami przemysłowymi z udziałem substancji niebezpiecznych), będąca nowelizacją Dyrektywy Rady 82/501/EWG z 24 czerwca 1982 roku, w sprawie zagrożenia poważnymi awariami przez niektóre rodzaje działalności przemysłowej zwanej dyrektywą SEVESO, która swoją nazwę zawdzięcza miejscowości we Włoszech, gdzie w 1976 roku miał miejsce wybuch i w konsekwencji poważna katastrofa w zakładach chemicznych produkujących pestycydy i herbicydy, na skutek której uwolnieniu do atmosfery uległy bardzo duże ilości toksycznych i kancerogennych produktów. Spowodowało to olbrzymie skażenie środowiska - powietrza, powierzchni ziemi, a także wód powierzchniowych i gruntowych. Na skutek tej awarii zostało poszkodowanych wówczas około 2000 osób.

Postanowienia znowelizowanej dyrektywy (nowego podejścia) którą nazwano SEVESO II, w ramach wdrażania w Polsce przepisów Unii Europejskiej, znalazły swoje odzwierciedlenie w uchwalonej przez Sejm w dniu 27 kwietnia 2001 r. ustawie - Prawo ochrony środowiska (Dz. U Nr 62, poz.627), w której zagadnienia dotyczące zapobiegania i ograniczania poważnych awarii przemysłowych zostały zawarte w Tytule IV "Poważne awarie przemysłowe". Oczywiście, nakładanie na prowadzących działalność przemysłową z wykorzystaniem substancji niebezpiecznych, poważnych obowiązków ustawowych nie może się odbywać bez określenia wyraźnych kryteriów klasyfikacyjnych, a także kompetentnych władz publicznych, które będą odpowiedzialne za kontrolę realizacji tych obowiązków.

Zarówno w dyrektywie jak i ustawie "Prawo ochrony środowiska" obowiązki te są zróżnicowane w zależności od ilości substancji niebezpiecznych znajdujących się na terenie zakładu w magazynowaniu, instalacjach technologicznych lub w inny sposób wykorzystywane w zakładzie (mogą być np. używane w laboratoriach).

Dyrektywa EC wprowadza kryteria klasyfikacyjne biorące pod uwagę rodzaj i ilość substancji, których przekroczenie (w sumie) na terenie zakładu powoduje, że zakład jest objęty jej postanowieniami.

Ustawa "Prawo ochrony środowiska" wprowadza dwie kategorie zakładów:

jednocześnie dając delegację dla ministra właściwego do spraw gospodarki w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, wewnętrznych i właściwym do spraw środowiska do określenia w drodze rozporządzenia rodzajów i ilości substancji, które będą decydować o kwalifikacji zakładu do grupy dużego lub zwiększonego ryzyka. Kryteria te, oczywiście bardziej precyzyjnie zdefiniowane, będą musiały być zgodne z kolumną 1 (zwiększone ryzyko) i kolumną 2 (duże ryzyko) tabele 1,2,3.

W ustawie określono także właściwe organy, które będą odpowiedzialne za realizację poszczególnych jej zapisów:

W stosunku do prowadzących działalność przemysłową z wykorzystaniem substancji niebezpiecznych szczególny nacisk położono na stworzenie w zakładach wewnętrznego systemu zarządzania bezpieczeństwem, który łączy w sobie elementy oceny i analizy ryzyka i podjętych na tej podstawie środków zapobiegawczych (w tym postępowania w przypadku powstania katastrofy) z całą strukturą zarządzania i kierowania przedsiębiorstwem. Silnie wyeksponowano rolę organów Państwowej straży Pożarnej odpowiedzialnych za bezpieczeństwo i podjęcie działań w przypadku zagrożenia.

Do głównych zadań operatorów w zakresie zapobiegania poważnym awariom będzie, w myśl ustawy, należało:

dla zakładów o dużym lub zwiększonym ryzyku:

dla zakładów o dużym ryzyku:

Informacje dostarczone przez operatora w dokumentach wykorzystywane są do sporządzenia przez komendanta wojewódzkiego PSP zewnętrznego planu operacyjno - ratowniczego. Plan ten stanowi zbiór procedur postępowania wraz z określeniem niezbędnej ilości sił i środków ratowniczych oraz systemów koordynacji działań, informowania, powiadamiania i łączności w przypadku, gdy rozmiar zagrożenia przekroczy granice zakładu. Istotnym elementem czynności zmierzających do opracowania takiego planu będzie, w myśl ustawy, zapewnienie udziału społeczności lokalnych w sporządzaniu planu, a także określenie zasad postępowania ludzi mogących się znaleźć w strefie zagrożenia. Zewnętrzny plan operacyjno - ratowniczy będzie sprawdzany w formie ćwiczeń nie rzadziej niż co 3 lata, a także powinien być on aktualizowany w przypadku każdej zmiany technologii, zmianach funkcjonowania jednostek ratowniczych.

Jak dotąd, Minister Gospodarki na podstawie ustawy - Prawo ochrony środowiska wydał akty wykonawcze określające wymagania dla:

Ponieważ byłoby niemożliwe, aby wymagania powyższych rozporządzeń zostały natychmiast wprowadzone w życie dla istniejących instalacji, w ustawie z dnia 27 lipca 2001 roku o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 100, poz.1085), określono ostateczne terminy realizacji wymagań dla wspomnianych instalacji:

Ustawa określa także zadania komendanta wojewódzkiego PSP w przypadku wystąpienia awarii, która może mieć skutki transgraniczne. Jest on zobowiązany do powiadomienia ministra do spraw środowiska o takiej awarii i niezwłocznie mu przekazać informacje dotyczące zdarzenia oraz raport bezpieczeństwa a także wewnętrzny i zewnętrzny plan operacyjno - ratowniczy. Następnie, minister niezwłocznie zawiadamia państwo, na terenie którego mogą wystąpić skutki awarii.

Ważnym elementem sprawdzenia skuteczności wewnętrznego systemu zapobiegania i ograniczania skutków awarii jest wprowadzony obowiązek kontrolowania przez komendy powiatowe Państwowej Straży Pożarnej zakładów stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej. W ramach tych kontroli będzie sprawdzana realizacja zapisów ustawy, a w szczególności czy:

Zapisy ustawy "prawo ochrony środowiska" w zdecydowany sposób rozszerzyły zakres działania organów PSP, których funkcjonowanie, zakres działania, a także pragmatyka oparta jest o ustawę z dnia 24 sierpnia 1991 roku o Państwowej Straży Pożarnej (Dz. U Nr 88, poz.400, z późn. zmianami). Państwowa Straż Pożarna jest od 1992 roku organizatorem Krajowego Systemu Ratowniczo - Gaśniczego wiąże wszelkie dostępne siły ratownicze oraz podmioty, które zgodziły się współpracować w ramach tego systemu w ściśle zdefiniowaną strukturę ratowniczą, a główną osią tego systemu są jednostki Państwowej Straży Pożarnej z wykwalifikowaną kadrą, specjalistycznym sprzętem, siecią łączności i alarmowania. Celem tego systemu jest zapewnienie ochrony życia ludzi, ich zdrowia, własności oraz środowiska przed pożarami, klęskami żywiołowymi, katastrofami chemicznymi, technicznymi, ekologicznymi itp. Oczywiście, ustawowy zakres działań Państwowej Straży Pożarnej obejmuje szeroko rozumianą profilaktykę pożarową - nadzorowanie przestrzegania przepisów przeciwpożarowych, a także rozpoznanie zagrożeń na potrzeby prowadzenia działań ratowniczych. Działaniami tymi zajmuje się pion kontrolno - rozpoznawczy, który w 338 komendach powiatowych i 16 komendach wojewódzkich PSP liczy ok. 740 osób.

Na podstawie przeprowadzanych działań, komendanci powiatowi i wojewódzcy (na szczeblu krajowym Komendant Główny) sporządzają tzw. "katalogi zagrożeń" obejmujący identyfikację zagrożeń:

Na podstawie katalogów zagrożeń sporządzane są plany ratownicze dla terenu powiatów jak i województw oraz przeprowadzane są szkolenia strażaków jednostek ratowniczo - gaśniczych PSP, członków jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych oraz ratowników z jednostek włączonych do krajowego systemu ratowniczo gaśniczego. W zakresie wymaganym przez nową ustawę, komendanci powiatowi i wojewódzcy dokonają weryfikacji i przeglądu dotychczasowych planów ratowniczych w zakresie dotyczącym zakładów spełniających którykolwiek z kryteriów klasyfikacyjnych. W wielu przypadkach zakłady, które zostaną zakwalifikowane do grupy zakładów dużego lub zwiększonego ryzyka były objęte wcześniej kontrolami Państwowej Straży Pożarnej i wdrożyły szereg zaleceń i rozwiązań organizacyjno technicznych w zakresie zapobiegania i zwalczania poważnych zagrożeń przemysłowych.

Realizacja przez organy PSP zadań wynikających z ustawy "Prawo ochrony środowiska" nie będzie mogła być w pełni efektywna bez współpracy z innymi instytucjami i organizacjami, które w zakresie swojego działania mają ochronę środowiska i życia ludzi. Od wielu lat z doskonałymi efektami prowadzimy wspólne działania kontrolne z Inspekcją Ochrony Środowiska, Państwową Inspekcją Pracy, Urzędem Dozoru Technicznego. W tak trudnych i skomplikowanych zagadnieniach, jakimi są poważne awarie przemysłowe, wspólne działania oraz wymiana informacji między wszystkimi zaangażowanymi stronami stanowią podstawowy element skuteczności działań. Drugim elementem skuteczności działań jest odpowiednio przygotowana kadra. W kwietniu br. w Szkole Głównej Służby Pożarniczej uruchomiono studia podyplomowe pn. "Wykonywanie raportów bezpieczeństwa", w których biorą udział strażacy wydziałów kontrolno rozpoznawczych komend wojewódzkich (wszystkich) oraz Biura Rozpoznawania Zagrożeń Komendy Głównej PSP, a także przekazano do komend wojewódzkich szereg materiałów szkoleniowych dotyczących analiz ryzyka, raportów bezpieczeństwa, planów operacyjno - ratowniczych

Realizację zapisów tej ustawy i funkcję Państwowej Straży Pożarnej należy też widzieć w kontekście zmieniających się zadań obrony cywilnej, która w zmieniającej się rzeczywistości oraz zagrożeń militarnych działania swoje kierunkuje na zapobieganie i udział w zwalczaniu i ograniczaniu skutków klęsk żywiołowych i katastrof, czyli szeroko pojętą sferę ochrony ludności w okresie pokoju. Zgodnie z trendami europejskimi w zakresie ochrony ludności, głównymi kierunkami jej rozwoju realizowanymi w Polsce są:

Kierunki te w całości znalazły odwzorowanie w skrótowo scharakteryzowanej ustawie "Prawo ochrony środowiska".

Należy zdawać sobie jednak sprawę, że pełne wdrożenie jej zapisów w zakresie dotyczącym poważnych zagrożeń przemysłowych będzie wymagało pewnego okresu czasu. Z tego powodu terminy realizacji poszczególnych jej zapisów zostały określone w tzw. ustawie wprowadzającej, która uwzględnia zarówno stopień trudności i czasochłonności realizacji poszczególnych zapisów jak i konieczność wydatkowania niemałych w wielu przypadkach środków finansowych. Podsumowując, wdrożenie zapisów ustawy w sposób zdecydowany wpłynie na poprawę bezpieczeństwa chemicznego w kraju, którego kolejnym elementem jest także aktualnie nowelizowana w zakresie załączników A i B, umowa międzynarodowa dotycząca transportu drogowego materiałów niebezpiecznych (ADR).

 

Tabela 1 (wg Dyrektywy „SEVESO II”)
Jeżeli substancja lub grupa substancji wymienionych w tabeli 1 mieści się również w kategorii wymienionej w tabeli 2, należy stosować warunki progowe wymienione w tabeli 1.

kolumna 1 kolumna 2 kolumna 3

Substancje niebezpieczne

 wartość progowa w tonach kwalifikująca do zastosowania
  Zwiększone ryzyko Duże ryzyko
Azotan amonu 350 2500
Azotan amonu* 1250 5000
Pentaltenek arseny, kwas arsenowy i/lub jego sole 1 2
Tritlenek arsenu, kwas arsenowy i/lub jego sole 0.1
Brom 20 100
Chlor 10 25
Związki niklu (tlenek niklu, ditlenek niklu, siarczek niklu, disiarczek triniklu, tritlenek diniklu)   1

Etylenoamina 10 20
Fluor 10 20
Formaldehyd ( stężenie >90%) 5 50
Wodór 5 50
Chlorowodór (skroplony gaz) 25 250
Alkilowe związki ołowiu 5 50
Skroplone skrajnie łatwopalne gazy (włączając LPG) i gaz ziemny 50 200
Acetylen 5 50
Tlenek etylenu 5 50
Tlenek propylenu 5 50
Metanol 500 5000
4,4 Metylenobis(2-chloroanilina) i/lub sole w postaci proszku 0,01
Metyloizocyjanian 0,15

Tabela 2. (wg Dyrektywy “SEVESO II”).

kolumna 1 kolumna 2 kolumna 3

Substancje niebezpieczne

 wartość progowa w tonach do zastosowania
Zwiększone

ryzyko

 Duże ryzyko
Tlen 200 2000
Toluenodiizocyjan 10 100
Dichlorek karbonylu (fosgen) 0,3 0,75
Tridodorek arsenu 0,2 1
Dichlorek siarki 1 1
Tritlenek siarki 15 75
Polichlorodibenzofurany, i polichlorodibezo-dioksyny (włączając TCDD), w przeliczeniu na ekwiwalentną wartość TCDD 0,001
Następujące substancje RAKOTWORCZE:

4-aminobifenyl i/lub jego sole, benzydyna i/lub sole, eter bis(chlorometylowy), eter chlorometylowo-metylowy, chlorek dimetylokarbamylu, dimentylonitrozoamina, triamid heksametylofosforowy, 2-naftyloamina i/lub sole oraz 4-nitrodifenyl-1,3,- propanosulton

0,001

0,001

Benzyna samochodowa i inne lekkie frakcje produktów naftowych 5000 50000

1. Azotan amonu (350/2500) – stosuje się do azotanu amonu i związków azotanu amonu (innych niż wymienione w uwadze 2), w których zawartość azotanu amonu jest większa niż 28% wag. oraz wodnych roztworów azotanu amonu, w których stężenie azotanu amonu jest większe niż 90%.

2. Azotan amonu* – (1250/5000) – stosuje się prostych nawozów z azotanu amonu objętych Dyrektywą 80/876/EWG oraz złożonych nawozów, w których zawartość azotu z azotanu amonu jest większa niż 20% wag. (złożony nawóz zawiera azotan amonu, fosforan i/lub potaż)

Tabela 3. (wg Dyrektywy “SEVESO II”).
Kategorie substancji i preparatów nie wyszczególnionych w tabeli 1 i 2

kolumna 1 kolumna 2 kolumna 3

Kategorie substancji niebezpiecznych

 wartość progowa w tonach do zastosowania
Zwiększone ryzyko Duże ryzyko

1. Bardzo toksyczne

 5 20
2. Toksyczne 50 200
3. Utleniajace 50 200
4. Wybuchowe (jeżeli substancja lub preparat odpowiada definicji podanej w uwadze 2a) 50

 200

5. Łatwo palne (jeżeli substancja lub preparat odpowiada definicji podanej w uwadze 3a)) 5000

 50000

6. Wysoce łatwo palne (jeżeli substancja lub preparat odpowiada definicji podanej w uwadze 3b)1)) 50

 50000

7. Wysoce łatwo palne (jeżeli substancja lub preparat odpowiada definicji podanej w uwadze 3)b)2)) 5000

 50000

8. Skrajnie łatwo palne (jeżeli substancja lub preparat odpowiada definicji podanej w uwadze 3 c)) 10

 50

9. Niebezpieczne dla środowiska w połączeniu ze zwrotem określającym ryzyko:

1) R50:"bardzo toksyczne dla organizmów wodnych

 200 500
2) 51:"toksyczne dla organizmów wodnych" oraz R53"może spowodować długoterminowe niekorzystne skutki w środowisku wodnym" 500 2000
10. Inne kategorie

1) R14:"gwałtownie reaguje z wodą" R14 /15

 100 500
2) R29:" w kontakcie z wodą uwalnia toksyczny gaz 50 200