STANOWISKA POLSKICH ORGANIZACJI EKOLOGICZNYCH

STANOWISKA POLSKICH ORGANIZACJI EKOLOGICZNYCH
DOTYCZĄCE OCHRONY ŚRODOWISKA I INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

Mniej więcej w połowie ubiegłego roku Instytut na rzecz Ekorozwoju zapoczątkował proces ustalania stanowisk polskich organizacji ekologicznych w zakresie integracji z Unią Europejską. Celem podjętych działań było określenie potencjalnego wpływu procesu integracji z UE na stan środowiska w Polsce, nie podejmując się jednak odpowiedzi na pytanie czy organizacje ekologiczne powinny wspierać ten proces czy też się mu przeciwstawić. W wyniku wspólnej pracy przedstawicieli kilkudziesięciu organizacji powstały opracowania wskazujące na zagrożenia i szanse związane w procesem integracji europejskiej w zakresie transportu, ochrony przyrody, gospodarki energetycznej, gospodarki odpadami (głównie komunalnymi) oraz rolnictwa i terenów wiejskich. Każde z kilkunastostronicowych stanowisk zawiera uzasadnienie wyboru tematu (niektóre stanowiska nie obejmowały całości zagadnienia, np. stanowisko "odpadowe" nie odnosi się do odpadów przemysłowych), charakterystykę stanu obecnego, zastrzeżenia POE do tego stanu, przewidywane zmiany (pozytywne i negatywne) wynikające z przystąpienia do Unii Europejskiej, zalecenia dla polityków (negocjatorów) jakie działania powinni podjąć aby proces integracji korzystnie wpłynął na stan środowiska, wreszcie sugestie dla POE w jaki sposób mogą oddziaływać na proces integracji i przemiany z nim związane.

Poniżej zestawiono zalecenia zawarte w poszczególnych stanowiskach. Pełne teksty są dostępne pod adresem:

Instytut na rzecz Ekorozwoju
łowicka 31
02-502 Warszawa
tel.: 0-22/646-05-10, 646-05-11
fax: 0-22/646-01-74
e-mail: ine@ine-isd.org.pl

Niżej podpisany był odpowiedzialny za opracowanie stanowiska w zakresie odpadów.

Piotr Rymarowicz

Zalecenia dla polityków w odniesieniu do transportu

Integracja transportowa Polski z Unią Europejską może się odbywać wyłącznie na zasadzie ustalenia warunków wspólnego dochodzenia do ekorozwoju i odrzuceniu wszystkiego tego, co godzi w ekorozwój. Podstawą tej integracji powinny być omówione w rozdziale 4.1 dokumenty Unii Europejskiej, Agenda 21, konwencje ekologiczne oraz "Polityka ekologiczna państwa". Nie może być podstawą integracji dotychczasowa "Polityka transportowa" w wersji z 1995 roku, ponieważ swoimi zapisami godzi w ekorozwój.

Taką podstawą w dochodzeniu do ekorozwoju może być ustalenie warunków rozwoju transportu kombinowanego.

Przyjęcie takiej bazy oznaczałoby, że integracja z Unią Europejską odbywałaby się poprzez transeuropejską sieć szybkich i lokalnych połączeń kolejowych oraz wielu połączeń drogowych o znaczeniu przede wszystkim lokalnym (nawet przejścia piesze i pieszo-rowerowe), z wykluczeniem autostrad. Transport tranzytowy ładunków wzorem Szwajcarii powinna przejąć kolej i transport kombinowany. Do tego celu powinna być również wykorzystana żegluga bałtycka. Polska, podobnie jak Szwajcaria, jest w Europie krajem tranzytowym, stąd tranzyt ładunków powinien być rozwiązany na podobnych zasadach jak w Szwajcarii. Negocjatorzy zatem powinni dokładnie się zapoznać z efektami negocjacji Szwajcarii z Unią Europejską. Umowa w sprawie ruchu tranzytowego podpisana przez Unię Europejską i Szwajcarię jest już wdrażana od 1993 roku i będzie obowiązywać do 2005 roku. Przewiduje ona stopniowe wprowadzanie opodatkowania ruchu ciężarowego, z uwzględnieniem kosztów ochrony środowiska. Obecne negocjacje pomiędzy Szwajcarią a UE mają za zadanie określić zasady, które będą obowiązywały po 2005 roku. W świetle powyższego za słuszne należy uznać priorytety i zadania krótkookresowe Narodowego Programu Przygotowania Polski do Członkostwa w Unii Europejskiej (wersja z 29.4.98), dotyczące następujących zagadnień:

modernizacji linii kolejowej E20 Berlin-Warszawa-Moskwa na odcinku przebiegającym przez Polskę (str. 22-2),
modernizacji linii kolejowej E30 Drezno-Wrocław-Katowice-Kraków-Lwów na odcinku przebiegającym przez Polskę (str. 22-3),
modernizacji południowego odcinka linii kolejowej E65 Gdynia-Warszawa-Katowice-Zebrzydowice/Zwardoń (str. 22-4),
modernizacji dojazdów do drogowych przejść granicznych na głównych szlakach międzynarodowych E20 Berlin-Warszawa-Moskwa na odcinku przebiegającym przez Polskę (str. 22-2).

Budowa autostrad byłaby jednak powtarzaniem błędów krajów Unii Europejskiej i odchodzeniem od ekorozwoju. Mimo że Unia Europejska dostrzega błędy swojej dotychczasowej polityki transportowej, to jednak nie zrezygnowała z budowy autostrad. Więcej, polityka transportowa Unii Europejskiej pełna jest sprzeczności. Z jednej strony istnieją kierunki polityki mające zmniejszyć negatywne skutki ruchu drogowego (nawet sam wolumen przewozów), z drugiej zaś - są kierunki polityki mające przynieść poprawę płynności po to, aby jeszcze bardziej zwiększyć rozwój gospodarczy. Skoro budowa autostrad byłaby powtarzaniem zachodnich błędów, to również bezcelowe jest zadanie 2.9 (str. 22-21) w postaci opracowania specyfikacji technicznych dla programu budowy autostrad płatnych w Polsce. Wdrożenie systemu informacji przestrzennej (SIP) może być przydatne z wielu różnych powodów i nie trzeba tego przedsięwzięcia uzasadniać koniecznością wsparcia programu budowy autostrad płatnych w Polsce (str. 22-22). A już całkowicie niedopuszczalna jest propozycja wsparcia rządowego dla budowy autostrad (str. 22-43) w sytuacji, gdy kraje UE rozważają wprowadzenie zasady "użytkownik płaci" (patrz rozdział 4.1). Takie rozwiązanie byłoby subsydiowaniem najgorszego ekologicznie i najmniej efektywnego ekonomicznie transportu (patrz "Opcje transportowe" Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 1998). Nie jest zrozumiałe dlaczego transport kombinowany (str. 22-63), jako najważniejszy element ekorozwoju w transporcie ładunków, został zakwalifikowany dopiero do priorytetów i zadań średniookresowych, zamiast do priorytetów i zadań krótkookresowych. Niekorzystne tendencje opisane wyżej nakazują podjęcie natychmiastowych działań na rzecz transportu kombinowanego.

Zapewnienie dla Polski funduszy strukturalnych wiąże się z wydatkowaniem przez nią na transport co najmniej 1,5% PKB. Wydatki powinny objąć tylko te sfery transportu, które zgodne są z ekorozwojem, a więc: kolej, transport zbiorowy, transport pieszy i rowerowy, remonty dróg.

W obszarach zurbanizowanych Polska powinna wesprzeć inicjatywę Unii Europejskiej w zakresie rozszerzenia o polskie miasta Europejskiego Klubu Miast bez Samochodu (dotychczas tylko Kraków jest członkiem tego klubu); Klub ten wyciągając wnioski z dotychczasowych złych zachodnich doświadczeń, próbuje zaproponować alternatywne rozwiązania.

Rozwój transportu niezmotoryzowanego (ruch pieszy i rowerowy), jako istotny element ekorozwoju, powinien także stać się przedmiotem zobowiązań Polski w dziele integracji z Unią Europejską. Byłoby to jedną z gwarancji bardziej dynamicznego działania polskich władz na tym polu.

Polska powinna się zobowiązać do przyjęcia najbardziej radykalnych przepisów Unii Europejskiej w zakresie ograniczenia emisji skażeń i hałasu z samochodów i innych środków transportowych. Do tego niezbędne jest wprowadzenie monitoringu emisji komunikacyjnych zgodnego z wymogami Unii.

Polska powinna się zobowiązać do przyjęcia najbardziej radykalnych przepisów Unii Europejskiej w zakresie ograniczenia zużycia energii przez samochody i inne środki transportowe. W pełni popieramy szybkie dostosowanie polskich przepisów do przepisów Unii Europejskiej o bezpieczeństwie przewozów i ładunkach niebezpiecznych.

Polska powinna się zobowiązać do wprowadzenia rachunku kosztów zewnętrznych transportu (jako elementu uwzględniania wszystkich kosztów powodowanych przez użytkownika transportu) w rachunku ciągnionym, tak istotnym dla wprowadzenia w transporcie autentycznej, a nie fikcyjnej jak obecnie, gospodarki wolnorynkowej. Budowa nowej infrastruktury, szczególnie autostradowej bez uwzględnienia kosztów zewnętrznych, mogłaby oznaczać, że tworzy się coś, co jest nieefektywne.

Polska, ale także kraje UE, powinny się zobowiązać do wprowadzenia instrumentów ograniczania popytu na transport osób i ładunków.

Zalecenia dla polityków w odniesieniu do ochrony przyrody

Stan zachowania wartości przyrodniczych w Polsce jest jedną z niewielu dziedzin, w której kraj nasz wykazuje dużą przewagę nad Unią Europejską. Związane jest to zarówno z przetrwaniem w naszym kraju takich pereł europejskiej przyrody, jak Puszcza Białowieska, doliny środkowej Wisły, Biebrzy, Bugu, Narwi i wielu innych rzek, lasy Bieszczad i doliny Odry oraz kilka dużych kompleksów leśnych na niżu, jak również z utrzymaniem prawie w całym kraju dużego potencjału przyrodniczego terenów użytkowanych gospodarczo. W wyraźnie większym stopniu niż w większości krajów UE, zachowane są korytarze ekologiczne, podstawowe typy siedlisk, zagrożone gatunki roślin i zwierząt, a także naturalne procesy przyrodnicze. Z całą pewnością przyroda Polski jest w dużo lepszym stanie niż w innych krajach o porównywalnych warunkach klimatycznych. Ta sytuacja stanowi olbrzymią szansę dla uratowania wielu elementów przyrody, często unikatowych na skalę Europy.

Dlatego argumenty przyrodnicze powinny stać się ważną i mocną polską kartą przetargową w negocjacjach.

Zalecenia dla polityków podzielono na dwie części:

"wewnętrzną" dotyczącą rozwiązań, które powinny być wprowadzone w kraju przed wejściem Polski do Unii, ale nie muszą zależeć od procesu integracji, i
zalecenia wymagające kontaktów zewnętrznych, np. proponujące pewne działania ze strony UE.

Zalecenia do realizacji w kraju

Przed wejściem do Unii Europejskiej Polska musi trwale zabezpieczyć swoje zasoby przyrodnicze. Dla osiągnięcia tego celu konieczna jest rozbudowa systemu obszarów chronionych oraz opracowanie i wdrożenie mechanizmów prawno-ekonomicznych, które zapewnią faktyczną ochronę zasobów przyrodniczych na całym obszarze naszego kraju. Tego rodzaju mechanizmy obowiązujące w UE nie są dostatecznie skuteczne, dlatego muszą zostać opracowane własne rozwiązania, uwzględniające polskie realia. W przyszłości mogą stać się one wzorcem dla innych krajów europejskich.

Należy:

objąć ochroną prawną wszystkie jeszcze nie chronione obszary o znaczeniu krajowym i międzynarodowym, możliwie szybko, jeszcze przed wstąpieniem do UE;
objąć ochroną prawną możliwie wiele obszarów o znaczeniu regionalnym i lokalnym, między innymi poprzez masowe tworzenie użytków ekologicznych;
wprowadzić zwolnienia podatkowe dla wszystkich terenów chronionych, równocześnie uzależniając ich przyznawanie od stanu przyrody, ocenianego przez przyrodników;
wprowadzić obligatoryjność objęcia ochroną określonych rodzajów siedlisk i ekosystemów przez władze państwowe i samorząd (na wzór dyrektyw UE);
wprowadzić obligatoryjność strategicznej OOś i OOś przy wszelkich programach od szczebla regionalnego począwszy, niezależnie od źródeł ich finansowania;
rozszerzyć listę przedsięwzięć z kategorii mogących pogorszyć stan środowiska, dla których wymagana jest OOś. W szczególności wprowadzić na nią zalesienia;
poddać strategicznej OOś Krajowy Program Zwiększania Lesistości i wprowadzić w nim odpowiednie zmiany, zwłaszcza w kontekście wymagań Dyrektyw: Siedliskowej i o Ochronie Ptaków;
wprowadzić zasadę, że oceny oddziaływania na środowisko muszą być weryfikowane przez organizacje pozarządowe w ramach procedur udziału społeczeństwa;
biorąc pod uwagę negatywne skutki transportu drogowego dla przyrody (rozdrobnienie siedlisk, wprowadzenie barier ekologicznych, bezpośrednie zajmowanie terenu, zmniejszanie retencji glebowej), należy szczególnie wnikliwie i krytycznie przeanalizować pod względem celowości, opłacalności ekonomicznej i oddziaływania na środowisko programy rozbudowy infrastruktury drogowej;
podjąć starania, aby zasada "zanieczyszczający płaci" zaczęła obowiązywać również dla przyrody. Powinno się wprowadzić mechanizmy rekompensaty przez winowajcę szkód przyrodniczych, takich jak np. skażenia i zatrucia chemiczne czy likwidacja niektórych typów siedlisk.
ograniczać możliwości degradacji i skażenia gleb w wyniku intensyfikacji rolnictwa, na przykład poprzez wysoki podatek akcyzowy na chemikalia stosowane w rolnictwie. Pozwoli to zachować dobrą jakość gleb i wysoką różnorodność organizmów glebowych, stanowiących podstawę wielu łańcuchów pokarmowych.
wprowadzić system mobilizujący do gospodarowania w zgodzie z przyrodą, najlepiej poprzez zachęty ekonomiczne (np. ulgi podatkowe, dopłaty, preferencje kredytowe itp.);
opracować program rozwoju terenów wiejskich oparty o przedefiniowane cele rolnictwa, obejmujące obok produkcji żywności także dostarczanie dóbr, takich jak: przyroda, bezpieczeństwo powodziowe, czysta woda, możliwości rekreacji itp.;
wprowadzić szczegółowe programy wdrażania ww. programu rozwoju terenów wiejskich, obejmującego szkolenia, kredyty preferencyjne i wsparcie finansowe dla mieszkańców wsi zmieniających profil swoich gospodarstw;
przed integracją uregulować sprawy własności ziemi, aby spowolnić ekspansję niesprzyjającego przyrodzie modelu rolnictwa na obszar Polski;
wprowadzić mechanizmy zmuszające do ochrony przyrody praktycznie każdego właściciela gruntów. Może to być osiągnięte przez uzależnienie dopłat od zachowania części areału dla celów ochrony przyrody, na wzór modeli wdrażanych w Szwajcarii i rozważanych w UE. Według szczegółowych badań minimalną wartością dla powszechnego zachowania wartości przyrodniczych jest 15% powierzchni użytkowanej rolniczo. Przeznaczenie części gospodarstwa rolnego na cele przyrodnicze nie oznacza rezygnacji z użytkowania, lecz jedynie wprowadzenie sprzyjających przyrodzie sposobów użytkowania gruntów;
zwiększyć rolę analiz przyrodniczych w planowaniu przestrzennym, uzależniając legalność planu od uwzględnienia wartości przyrodniczych i zapewnienia ich ochrony;
zapewnić nadrzędność ochrony przyrody dolin rzecznych nad innymi priorytetami gospodarki wodnej poprzez wprowadzenie nowego prawa wodnego w sposób jawny szeregującego te priorytety, ustawiając ich kolejność tak, aby na czele listy znalazły się priorytety niesprzeczne z ochroną przyrody lub dające się łatwo pogodzić z jej wymogami (np. możliwość poboru wody o określonej czystości, ochrona przeciwpowodziowa, rekreacja, rolnictwo, retencja zlewniowa i dolinowa). Dopiero takie zdefiniowanie celów gospodarki wodnej pozwoli uniknąć sprzeczności uniemożliwiających podejmowanie racjonalnych decyzji. Dopuszczenie pozostałych sposobów korzystania z wód (np. energetyka, żegluga) należy obwarować koniecznością wcześniejszego zapewnienia priorytetów z pierwszej grupy;
zapewnić niepogorszenie warunków korzystania z dóbr wolnych (np. wody, lasy) poprzez odpowiednie zapisy prawne. Nie dopuścić do prywatyzacji lub uwłaszczenia lasów;
przeznaczyć na ochronę przyrody znacznie większe niż dotychczas środki, które można wygospodarować dzięki łączeniu z ochroną przyrody innych celów (np. ochrona przeciwpowodziowa, rolnictwo, turystyka);
zapewnić fachowość wszelkich programów i przedsięwzięć z zakresu ochrony przyrody. Struktury występujące w przyrodzie są tak złożone i zróżnicowane, że wszelkie przedsięwzięcia ochronne powinny być każdorazowo przygotowywane przez przyrodników przy ewentualnej współpracy fachowców z innych dziedzin.

Zalecenia do procesu negocjacji

Konieczne jest prawidłowe zorganizowanie samego procesu negocjacji. Aby móc poważnie mówić o zasadzie ekorozwoju, należy uwzględnić ochronę środowiska i przyrody przy wytyczaniu kierunków i zasad rozwoju gospodarczego. Dlatego nie może ona być traktowana jako odrębny temat, w dodatku podejmowany w dalszej kolejności. Ochrona przyrody powinna być jednym z głównych tematów w negocjacjach i w procesie dostosowawczym. Wysokiej klasy przyrodnicy powinni brać udział i wspomagać proces negocjacyjny, co najmniej na etapie przygotowywania kolejnych wersji stanowisk negocjacyjnych. Powinno się ponadto włączyć ochronę środowiska do wszystkich dziedzin, na każdym etapie negocjacji.

Należy:

wprowadzić zasadę szerokiego udziału społeczeństwa - w tym organizacji pozarządowych i ekspertów przyrodników w procesach integracji (nie wyłączając samego procesu negocjacji);

do sieci Natura 2000 zgłosić co najmniej 30 procent kraju, a nie - jak to jest proponowane w ramach Narodowego Programu Przygotowania Polski do Członkostwa - 6%;

poddawać programy pomocowe strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko, a poszczególne projekty obligatoryjnej OOś z bardzo dużym naciskiem na aspekt przyrodniczy (nie wolno nam zapomnieć, że pomoc UE w ramach programu PHARE została zapoczątkowana podarowaniem Polsce pestycydów o wartości 50 mln USD). środki na rozpoznanie, zabezpieczenie i monitorowanie wartości przyrodniczych muszą być zapewnione w ramach programu lub projektu;

wprowadzić zapisy obligujące do kierowania pomocy przedakcesyjnej na projekty sprzyjające przyrodzie - wykorzystać tę pomoc dla rozwoju drobnej przedsiębiorczości, na przykład infrastruktury agroturystycznej; w szczególności dotyczy to projektów z programu SAPARD;

skłonić UE do dofinansowania programu pełnego rozpoznania i monitoringu polskiej przyrody, a zwłaszcza gatunków mających w ramach dyrektyw UE status szczególnie chronionych;

doprowadzić do włączenia ochrony przyrody na listę przedsięwzięć z zakresu ochrony środowiska możliwych do finansowania z funduszu ISPA;

doprowadzić do możliwości korzystania z funduszu LIFE przez polskie podmioty, celem zdobycia doświadczenia w tym zakresie jeszcze przed integracją, albo poprzez wniesienie własnych środków, albo poprzez alokację części środków z programu PHARE;

rozważyć wynegocjowanie okresów dostosowawczych w dziedzinach szczególnie niekorzystnie oddziałujących na przyrodę.

Zalecenia dla polityków w odniesieniu do gospodarki energetycznej

Zaleca się uznanie poprawy efektywności energetycznej i materiałowej jako jednego z nadrzędnych celów w kształtowaniu polityki gospodarczo-społecznej kraju. W szczególności jako priorytetowe należy uznać wszelkie działania podnoszące tę efektywność w najbliższym otoczeniu konsumpcji końcowej. Dotyczy to zarówno struktur konsumpcji, jak i wykorzystywanych technologii.

Efektywność energetyczna stanowi podstawowe źródło efektów ekologicznych, ograniczania kosztów i poprawy konkurencyjności na poziomie mikroekonomicznym i, co za tym idzie, podstawę do tworzenia ekonomicznie uzasadnionych miejsc pracy.

Efektywność energetyczna stanowi również podstawowe źródło poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju. W jej wyniku bowiem ograniczeniu ulega bezwzględny poziom zapotrzebowania na energię, co tworzy względną nadwyżkę zdolności podażowych - podstawę bezpieczeństwa energetycznego.

Za równie istotne należy uznać obniżanie materiałochłonności, a w szczególności zamykanie obiegów materiałowych^ż). Materiałochłonność gospodarki jest strukturalną przyczyną jej energochłonności. Jej redukowanie niesie efekty analogiczne do efektów bezpośredniego redukowania energochłonności.

Za kolejny priorytet należy uznać zwiększanie udziału energii i paliw odnawialnych w bilansie energetycznym. Wynikiem wdrażania takiego priorytetu są bowiem:

wzrost bezpieczeństwa energetycznego kraju,
rozwój lokalnej aktywności gospodarczej, a zwłaszcza kształtowanie nowych dziedzin aktywności ludności wiejskiej,
korzystne efekty ekologiczne.

Powyższe priorytety można realizować w wyniku wdrażania strategii rozwoju zrównoważonego. Należy pamiętać, że powodować to będzie redukcję ekstensywnego popytu pośredniego i istotne zmiany strukturalne w gospodarce oraz związane z tym napięcia społeczne. Aby więc wdrażanie strategii zrównoważonego rozwoju było możliwe, szczególną uwagę należy poświęcić szeroko rozumianej edukacji społeczeństwa, kształtując:

nowe jakościowo (intensywne) struktury popytu końcowego w miejsce ekstensywnego konsumeryzmu,
zdolność dostosowania do zmieniających się wymagań rynku pracy, determinowanego nowymi strukturami popytu.

Za szczególnie istotny, praktyczny mechanizm edukacji, należy uznać system podatkowy. Dlatego też rekomenduje się wdrożenie ekologicznej reformy podatkowej, kształtującej preferencje dla nakładów pracy i kapitału, w miejsce ekstensywnego użytkowania zasobów naturalnych.

Proces integracji z Unią Europejską powinien służyć wsparciu tej polityki. W związku z tym zaleca się politykom, co następuje:

przyjmować elastyczne stanowiska w zakresie przyspieszania procesów ograniczania udziału w gospodarce RP takich dziedzin jak hutnictwo, górnictwo, przemysł mineralny; w zamian za to negocjować pomoc dla regionów i ludności dotkniętych przejściowo skutkami tego typu przyspieszonej restrukturyzacji,
przyjmować możliwie najostrzejsze rozwiązania chroniące rynek polski przed nasyceniem urządzeniami i technologiami przestarzałymi o dużej energo- i materiałochłonności,
możliwie szybko wdrażać europejskie normy z zakresu ochrony środowiska i efektywności energetycznej,
kształtować korzystne, lokalne warunki dla rozwoju produkcji urządzeń i materiałów opartych na najbardziej zaawansowanych, efektywnych technologiach,
dążyć do szybkiej liberalizacji gospodarki energetycznej, podporządkowanej dostawom usług energetycznych w miejsce dostaw energii, w wyniku odpowiedniego wdrażania istniejących dyrektyw UE; w szczególności stymulować przyspieszony rozwój działalności związanej z obrotem energią, rozłącznej od innych działań przedsiębiorstw energetycznych,
unikać decyzji koncesyjnych i prywatyzacyjnych zamrażających strukturę majątku przedsiębiorstw energetycznych, determinującą trwanie węglowej struktury paliwowej,
stymulować rozwój rynku paliw i energii odnawialnych oraz związanych z nim urządzeń (wykorzystując na ten wyłączny cel m.in. dochody przedsiębiorstw energetycznych, pochodzące z eksportu energii do UE),
wdrażać programy edukacyjno-informacyjne, kształtować rozwiązania instytucjonalne, zwiększające dostęp obywateli i aktorów rynku do informacji, a w szczególności:
wdrażać - zgodny z unijnym - system etykietowania urządzeń energetycznych, w formie uwidaczniającej finansowe korzyści proefektywnościowych wyborów na rynku,
dopuścić do hurtowych rynków energii podmioty z udziałem kapitału zagranicznego i upublicznić informacje dotyczące warunków kontraktów zawieranych na tych rynkach, w szczególności informacji dotyczących cen (np. przez rozwój instytucji giełdy energii i usług energetycznych),
stworzyć programy nauczania w szkołach publicznych wszystkich szczebli wskazujących związki pomiędzy strukturami konsumpcji, efektywnością energetyczną, ekonomią, środowiskiem i zagadnieniami społecznymi.

ż) Zamykanie obiegów materiałowych polega na gospodarczym wykorzystywaniu aktualnych odpadów

Proponowane priorytety gospodarcze:

Upodmiotowienie gospodarstw domowych w stosunku do rynku mieszkaniowego. Wykształcanie preferencji jakościowych i oczekiwań wysokiego komfortu w miejsce potrzeb ilościowych.

Konsekwentna i pogłębiona jakościowo - przez rozwijanie rynku usług energetycznych - decentralizacja systemów energetycznych. Unikanie rozbudowy mocy majątku producentów i dostawców energii. Preferowanie rozwoju rozproszonych przedsięwzięć z zakresu energetyki, powodujących małe straty przetwarzania, bez zbędnych strat sieciowych.

Rozwój rynków odnawialnych źródeł energii, przede wszystkim jednak biomasy, z uwagi na efekty energetyczne, na możliwość restrukturyzacji wsi, efekty na rynku pracy, efekty ekologiczne (np. wychwytywanie gazów szklarniowych).

Zrealizowanie powyższych zaleceń powinno dać możliwość dokonania "SKOKU" rozwojowego, pozwalającego ominąć zbędne - w obecnym stadium rozwoju cywilizacyjnego i technologicznego - etapy o dużej czynnikochłonności (w tym energochłonności).

Zalecenia dla polityków w odniesieniu do gospodarki odpadami

Zadania podzielono na dwie części:

zalecenia dla osób zaangażowanych w proces negocjowania umowy o przystąpieniu do Unii i
zalecenia dla polityków (rządu, parlamentarzystów), których przyjęcie nie musi być związane z procesem integracji, ale z pewnością może osłabić negatywne zjawiska związane z przystąpieniem do Wspólnoty.

Zalecenia dla negocjatorów

Przy dostosowywaniu polskiego prawa w zakresie gospodarki odpadami do przepisów obowiązujących w Unii Europejskiej należy zrezygnować ze starania się o okresy dostosowawcze - w momencie przystąpienia do Unii krajowe ustawodawstwo w zakresie opadów powinno być w pełni zgodne z przepisami unijnymi - z dwoma poniższymi wyjątkami.

Należy utrzymać ograniczenia w imporcie i eksporcie odpadów (w tym surowców wtórnych), do momentu uformowania w Polsce systemu zbiórki i przetwarzania odpadów z opakowań zgodnego z dyrektywą 94/62/EEC.

W przypadku przyjęcia dyrektywy dot. składowania i składowisk odpadów Polska powinna zapewnić sobie okres dostosowania do zakazu składowania odpadów nieprzetworzonych.

Zalecenia dla polityków

Należy niezwłocznie uchwalić ustawę o zapobieganiu powstawaniu zanieczyszczeń i odpadów.

Należy wprowadzić moratorium na budowę spalarni odpadów.

Należy wprowadzić, wzorem m.in. Niemiec i Holandii, ostrzejsze od unijnych przepisy ograniczające emisję zanieczyszczeń (w szczególności dioksyn, furanów i metali ciężkich) z istniejących spalarni odpadów.

Należy opracować krajowy, regionalne i lokalne programy zagospodarowania i minimalizacji odpadów w celu zabezpieczenia się przed potencjalnym wwozem i wywozem odpadów. Polska polityka gospodarki odpadami powinna polegać na unieszkodliwianiu odpadów jak najbliżej miejsca ich powstania. Celem tej polityki powinna być samowystarczalność w zakresie gospodarki odpadami.

Polska musi opracować ramy prawne, które będą obejmować zmniejszenie zużycia surowców i ograniczenie ilości materiałów z jakich wykonany jest dany produkt, eliminację substancji niebezpiecznych i zachęcać do przeprojektowywania wyrobów z uwagi na ich łatwiejszy przerób wtórny i ochronę środowiska.

Wskazówki dla NGOs - propozycje lobbingu

Organizacje pozarządowe powinny wykorzystać fakt dostosowywania polskiego prawa do wymogów Unii do wprowadzania zapisów korzystnych z punktu widzenia ochrony środowiska zarówno poprzez zgłaszanie uwag go projektów rządowych jak i zgłaszanie własnych projektów (np. za pośrednictwem grupy posłów). W szczególności należy zabiegać aby wzorem większości wysokorozwiniętych krajów Wspólnoty wprowadzane normy emisji ze spalarni odpadów były ostrzejsze niż wymagają tego dyrektywy.

Organizacje pozarządowe powinny aktywnie uczestniczyć w procesie tworzenia prawa europejskiego, np. poprzez zgłaszanie uwag i wniosków do projektów dyrektyw.

Należy wykorzystać silną pozycję Zielonych w rządzie RFN i zbliżające się objęcie przez Niemcy przewodnictwa Unii. (Niemieccy Zieloni sami zwrócili się do wybranych organizacji w Polsce z pytaniem o nasze oczekiwania w stosunku do Unii.)

Organizacje pozarządowe powinny zainicjować działania na rzecz powołania w Polsce odpowiednika spółki Duales System Deutschland.

Organizacje pozarządowe powinny włączyć się do działań Europejskiego Biura Ochrony środowiska (European Environment Bureau, EEB), które łączy organizacje ekologiczne zainteresowane działaniami Unii Europejskiej.

Zalecenia dla polityków w odniesieniu do rolnictwa i terenów wiejskich

Zrozumiałe, że polscy politycy, a także negocjatorzy, wsłuchują się w głos najsilniejszych, czyli w przypadku rolnictwa w głos lobby rolnictwa konwencjonalnego. Powinni oni jednak także wysłuchać głosu mniejszości, czyli zwolenników rolnictwa ekologicznego i ekologów. Rolnictwo, branża ściśle powiązana z przyrodą i zdrowiem człowieka - nie może być kierowane wyłącznie przez grupę ludzi mających na celu wyłącznie biznes. Wystarczy zacytować Białą Księgę UE (za prof. dr hab. Stanisławem Tyszkiewiczem): Jednolity rynek Wspólnoty nie jest celem samym w sobie, ale raczej jednym z zasadniczych instrumentów służących osiągnięciu całego szeregu celów: zrównoważonego, trwałego wzrostu uwzględniającego potrzeby środowiska, wysokiego poziomu zatrudnienia i ochrony socjalnej, wyższych standardów oraz jakości życia, a także spójności rozwoju ekonomicznego i społecznego... Dlatego planowane w rolnictwie i na terenach wiejskich zmiany powinny być bezwzględnie konsultowane z resortem zdrowia i ochrony środowiska.

Negocjatorzy powinni zwrócić uwagę na:

aspekty środowiskowe rolnictwa

Głównym motywem dyskusji na temat zmian w polskim rolnictwie powinno być dążenie do rozwoju rolnictwa w granicach możliwości ekosystemu. Należy dążyć do ekonomicznego, ekologicznego i społecznego zrównoważenia rozwoju rolnictwa.

W dyskusji na temat zmian strukturalnych powinno się wyeksponować walory przyrodnicze i krajobrazowe terenów wiejskich, niepowtarzalne w Europie środkowo-Wschodniej. W zachowaniu wartości przyrodniczych duży udział ma właściwy poziom intensywności produkcji i odpowiednia struktura rolnictwa. Dużym zagrożeniem dla krajobrazu i przyrody może być dążenie do powiększania gospodarstw poprzez planowane - w ramach ustanowienia spójnej polityki strukturalnej i rozwoju obszarów wiejskich - rekompensaty z tytułu rezygnacji z prowadzenia gospodarstwa rolnego i oddania ziemi na sprzedaż dla gospodarstw "rozwojowych", a także poprzez system emerytur dla rolników przekazujących ziemię na powiększenie innego gospodarstwa. Dlatego przed wprowadzaniem tego rodzaju programów powinna być wykonana analiza skutków ich oddziaływania na środowisko ewentualnej realizacji takich programów.

Przy określaniu obszarów mniej korzystnych dla rozwoju rolnictwa (z czym wiążą się programy pomocowe) powinny być przeprowadzone konsultacje społeczne z udziałem nie tylko organizacji producenckich, ale także organizacji ekologicznych. Podobne konsultacje powinny mieć miejsce przy określaniu minimalnej wielkości gospodarstwa - powinna być ona zróżnicowana w zależności od regionu i uzależniona od warunków przyrodniczych oraz modelu tradycyjnego.

Polska jest potencjalnie gotowa do wprowadzania programów ekologizacji rolnictwa na podstawie rozporządzenia 2078/92 na wzór Austriackiego Programu Ochrony środowiska Rolniczego. Zwykłe odwzorowanie tego programu w warunkach polskich byłoby zbyt kosztowne i niemożliwe; toteż niezbędne jest opracowanie polskiej wersji takiego programu i zapewnienie jej finansowania ze środków budżetu krajowego i funduszy zagranicznych. Należy zwrócić uwagę na pomoc w rozwoju rolnictwa ekologicznego (programy rozwoju, dotacje, preferencyjne kredyty), by wzorem innych krajów doprowadzić do wprowadzenia metod ekologicznych na określonej powierzchni kraju (np. szwedzki parlament podjął uchwałę o zagospodarowaniu metodami ekologicznymi 10% powierzchni użytków rolnych). Programy rolno-środowiskowe powinny uzyskać priorytet w określaniu kierunków rozwoju rolnictwa i terenów wiejskich.

Jednym z ważniejszych punktów w dyskusji nad ekologicznymi aspektami rolnictwa jest jak najszybsze podjęcie działań zapobiegających i przeciwdziałających szkodliwym skutkom zanieczyszczenia wód ze źródeł rolniczych (Dyrektywa UE 79/409). Planowane są programy obejmujące cały kraj, jednak regionom pozostawia się wybór priorytetów i skali działań. Programy te powinny być poprzedzone nie tylko analizą stanu obecnego, ale także szeroką akcją szkoleniową dla doradców i rolników.

wpływ rolnictwa na zdrowie

Konieczna jest harmonizacja norm polskiego prawa żywnościowego z normami UE, zwłaszcza w zakresie przepisów związanych z jakością surowców pochodzenia rolniczego, przetwórstwa, ochrony zdrowia konsumentów. Zmiany tych przepisów przy współudziale specjalistów z krajów członkowskich mogą zapoczątkować proces poprawiania wizerunku polskiej żywności u konsumentów tych krajów.

Powinno się jak najszybciej wprowadzić w życie przepisy prawa UE dotyczące stanu sanitarnego produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz organizacji kontroli tych dziedzin przez odpowiednie służby w celu skuteczniejszej ochrony konsumenta (zdrowia społeczeństwa).

Należy opracować polską wersję Kodeksu żywnościowego. Obowiązujące obecnie przepisy są niewystarczające, np.:

ustawa o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia z 1970 r. oraz

rozporządzenia w sprawie:

kontroli jakości zdrowotnej środków spożywczych (...) z 1971 r.,

wykazu substancji dodatkowych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych (...) z 1993 r.,

najwyższych dopuszczalnych pozostałości w środkach spożywczych środków chemicznych (.....) z 1993 r.

znakowania środków spożywczych (.....) z 1994 r.

Polski Kodeks żywnościowy mógłby również zajmować się ochroną tradycyjnych produktów spożywczych.

Trzeba wyraźnie powiedzieć NIE! dla organizmów zmodyfikowanych genetycznie w rolnictwie i produkcji żywności.
Potrzebna jest ustawa o rolnictwie ekologicznym na wzór rozporządzenia UE 2092/91 w sprawie rolnictwa ekologicznego. Jest to konieczne ze względu na ochronę interesów konsumentów, ale także producentów (zapewnienie uczciwej konkurencji). Należy opracować krajowy system certyfikacji, konieczny dla spełnienia wymagań stawianych przez przepisy UE w przypadku importu do krajów członkowskich. Nowelizacja polskiego prawa w tym zakresie jest konieczna dla zabezpieczenia zdrowia i ochrony interesów konsumentów, a także ustalenia zasad funkcjonowania rynku żywności krajowej i międzynarodowej wymiany handlowej.

W tych dziedzinach negocjatorzy nie powinni starać się o okresy przejściowe, lecz dążyć do jak najszybszego doprowadzenia polskich przepisów prawnych do stanu obowiązującego w Unii Europejskiej.

aspekty społeczne rolnictwa i rozwoju terenów wiejskich

Należy opracować skuteczne programy poprawy infrastruktury wiejskiej (wspieranie instytucjonalne i finansowe budowy systemu kanalizacji i wodociągów, gazociągów, poprawy stanu dróg, oczyszczalni ścieków, telefonizacji, rozwoju komunikacji publicznej).

Trzeba wspierać przedsiębiorczość i tworzyć nowe miejsca pracy na wsi poza produkcją rolniczą, lecz nie kosztem nowych obciążeń dla środowiska.

Konieczna jest poprawa stanu oświaty w dziedzinie rolnictwa i ekologii przez różne formy dokształcania, doradztwa ekonomicznego i ekologicznego, wspieranie lokalnych inicjatyw na rzecz poprawy warunków życia na wsi.

Ponieważ niezbyt realne wydaje się odejście z rolnictwa siły roboczej w takim stopniu by osiągnąć poziom zatrudnienia w rolnictwie krajów UE (kilka procent), z uwagi na bezrobocie w miastach i niski poziom wykształcenia ludzi na wsi, ograniczający możliwości znalezienia innej pracy, warto zwrócić uwagę na takie socjalne aspekty rolnictwa, jak: rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego (także przetwórstwa w gospodarstwie rolnym), agroturystyki i turystyki przyrodniczej oraz rolnictwa ekologicznego. Wsparcie rozwoju tych dziedzin pozwoli na zatrzymanie części siły roboczej na wsi i zapewnienie dochodów wielu rodzinom rolniczym.

***

Unia Europejska w ochrona środowiska. Wybrane fakty i przemyślenia, Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 1998.

także:

Tomasz Perkowski, Z Unią lub bez Unii. Stosunek polskich organizacji ekologicznych do integracji europejskiej, Wydawnictwo "Zielone Brygady" Kraków 1999.