"Zielone Brygady. Pismo Ekologów" nr 10 (100), Pa1/4dziernik '97
Z inicjatywy organizacji Friends of the Earth Europe (FEE) prowadzona jest kampania pod hasłem "Ku Europie ekorozwoju". Głównym celem tej kampanii jest przedstawienie obrazu krajów europejskich w r. 2010 w aspekcie produkcji oraz konsumpcji, przy założeniu istnienia ograniczonej tzw. "przestrzeni ekologicznej". Podczas tegorocznego spotkania ruchu ekologicznego w Spale "Kolumna'97" poruszyliśmy z Andrzejem Kassenbergiem ten temat, traktując go jako dobrą podstawę do budowania współpracy pomiędzy różnymi organizacjami. W tym krótkim artykule chcę przedstawić czytelnikom ZB tę interesującą kampanię realizowaną przez organizacje ekologiczne w licznych krajach Europy.
Dla wielu osób określenie "przestrzeń ekologiczna" może wydawać się niejasne, niezrozumiałe i nie będzie w tym nic dziwnego. Terminem tym FEE określa ogólną sumę wszystkich zasobów naturalnych Ziemi, tzn. zasobów nieodnawialnych i odnawialnych, wraz z pojemnością absorpcyjną środowiska (odpornością na zanieczyszczenia) i energią, które mogą być wykorzystywane przez ludzkość, ale bez pozbawiania przyszłych pokoleń możliwości korzystania z tej samej ilości tych zasobów. Określa się ją jako ilość danego zasobu, jaka może być pobierana ze środowiska (lub ilość zanieczyszczenia, jaka może być odprowadzana do środowiska), w przeliczeniu na jeden rok i na jednego mieszkańca Ziemi lub konkretnego kontynentu czy danego kraju. Tak koncepcja przestrzeni ekologicznej, jak i program kampanii ją propagujący opierają się na założeniu, iż warunkiem realizacji ekorozwoju w skali globalnej jest równoprawny dostęp do zasobów środowiskowych. Koncepcja przestrzeni ekologicznej jest próbą skonkretyzowania ogólnego, zakreślającego bardzo szeroki obszar tematyczny, pojęcia "ekorozwój". Traktuje się ją jako pierwszą próbę określenia nie tylko jakościowych, ale i ilościowych celów ekorozwoju. Koncepcja ta ma swoje korzenie w Holandii i wiąże się ją z doświadczeniami FEE z tego kraju (organizacji Milieudefensie). Po raz pierwszy użyto pojęcia przestrzeni ekologicznej, w takim znaczeniu jak tu, w ramach prac nad "Holenderskim planem działań na rzecz ekorozwoju", opublikowanym w 1992 r. przy okazji konferencji w Rio.
Kampania "Ku Europie ekorozwoju" składa się z kilku etapów, podczas których przygotowywane są różne materiały i organizowane różne imprezy upowszechniające wypracowane idee i konkretne propozycje działań. Kierunki i obszary zainteresowania w ramach tego przedsięwzięcia wyznaczane są przez międzynarodowy komitet sterujący, w skład którego weszło 10 ekspertów z różnych regionów Europy.1) W pierwszej fazie kampanii, która rozpoczęła się w 1994 r., Instytut Klimatu, Środowiska i Energii z Wuppertalu w Niemczech przygotował studium Ku Europie ekorozwoju oraz wytyczne metodyczne w formie vademecum do przygotowywania w poszczególnych krajach raportów nt. przestrzeni ekologicznej. W materiałach tych określono ilościowo, jakie powinny być w Europie w r. 2010 (a w niektórych przypadkach i docelowo) poziomy produkcji i konsumpcji zgodne z zasadami ekorozwoju.
Następna faza kampanii, w której udział biorą już organizacje ekologiczne z ok. 30 krajów Europy (również z wielu krajów Europy Środkowej) realizowana była w większości krajów w 1995 r. (w niektórych krajach dopiero w 1996 r., a nawet częściowo w 1997 r. - między innymi w Polsce) i polegała na przeprowadzeniu analiz dotyczących wykorzystywania przestrzeni ekologicznej w poszczególnych krajach i na przygotowaniu raportów krajowych wg ściśle określonych w ww. wytycznych zasad, jakie przekazano wszystkim organizacjom biorącym udział w kampanii. W tym okresie zainicjowano już w niektórych krajach właściwe kampanie poprzez organizację publicznych debat nt. wykorzystywania przestrzeni ekologicznej, podczas których rozpoczęto dialog z istotnymi partnerami społecznymi - przedstawicielami wybranych, najważniejszych grup społeczno-gospodarczych.
Istotą raportów, przygotowywanych w poszczególnych krajach, jest zaproponowanie pożądanego poziomu użytkowania przestrzeni ekologicznej, czyli wskazanie docelowego, jakby indywidualnego poziomu rocznego zużycia zasobów oraz wyliczenie koniecznej skali zmian (na ogół redukcji) użytkowania wybranych zasobów. Jako horyzont czasowy osiągnięcia tych pożądanych poziomów założono r. 2050, a jako rok odniesienia przyjęto r. 1990, z powodu tego, że nie wszystkie kraje dysponowały pó1/4niejszymi danymi statystycznymi. Z uwagi na to, że r. 2050 jest bardzo odległy uznano, że do 2010 r. powinien nastąpić znaczący krok na tej drodze i w horyzoncie tego roku wyznaczane są cele pośrednie. W miarę możliwości dokonywane są też szacunki rozkładu procentowego wskazanej redukcji pomiędzy podstawowe dziedziny gospodarki narodowej. Na użytek tych raportów, spośród bardzo wielu surowców i materiałów wykorzystywanych lub wytwarzanych przez człowieka, wybrano następujące (które uznano za wska1/4nikowe dla oceny stopnia nadmiernej eksploatacji środowiska - a więc - użytkowania przestrzeni ekologicznej):
Skalę koniecznych zmian w Europie w zakresie wykorzystywania wielu z tych zasobów najlepiej mogą obrazować następujące przykłady: konieczna w Europie redukcja emisji CO2 powinna docelowo wynosić ok. 77% w stosunku do emisji z 1990 r., a do r. 2010 przynajmniej 26%; wskazana redukcja zużycia energii pierwotnej w Europie powinna docelowo wynosić ok. 50% w stosunku do poziomu zużycia z 1990 r., a do r. 2010 przynajmniej 20%; wykorzystanie zasobów do produkcji i konsumpcji towarów i usług musi zostać zracjonalizowane tak, aby osiągnąć 5-10-krotne zmniejszenie wykorzystywania poszczególnych zasobów - jest to więc skala wręcz rewolucji "ekoefektywnościowej", która powinna zostać przeprowadzona w Europie; w Europie notuje się brak równowagi pomiędzy eksportem i importem produktów rolnych - jesteśmy więc "importerem" przestrzeni ekologicznej z innych kontynentów z uwagi na ogromny import przede wszystkim pasz. Ta skala rozd1/4więku pomiędzy obecnym a pożądanym poziomem użytkowania zasobów naturalnych wskazuje na wręcz rabunkową gospodarkę zasobami i określana jest jako tzw. "luka ekorozwojowa w Europie", której zlikwidowanie powinno być podstawowym celem działania na rzecz ekorozwoju w Europie. Taką redukcję można jednak osiągnąć jedynie w wyniku szerokiego rozpowszechnienia się ekorozwojowego podejścia do kształtowania produkcji i konsumpcji w skali całego kontynentu i poszczególnych krajów, jak również w wyniku upowszechnienia się ekorozwojowych postaw poszczególnych społeczności lokalnych i samych pojedynczych obywateli.
Właściwa kampania rozpoczęła się wraz z ostatnią, trzecią jej fazą, która odbywa się w latach 1996-1997 i polega na zestawianiu wyników z poszczególnych krajów europejskich i przygotowywaniu nowego raportu europejskiego przy jednoczesnej kontynuacji dialogu na szczeblu poszczególnych krajów i w różnych gremiach paneuropejskich. Podstawowym celem tej fazy kampanii jest szerokie upowszechnianie idei przestrzeni ekologicznej i propagowanie ekorozwojowego podejścia do produkcji i konsumpcji, aby stworzyć warunki dla realizacji ekorozwoju w Europie. W ramach kampanii zorganizowano wiele spotkań regionalnych w różnych częściach Europy, które umożliwiły reprezentantom poszczególnych krajowych zespołów przedyskutowanie najważniejszych nurtujących je problemów oraz wymianę doświadczeń i poglądów. Zespół koordynacyjny FEE wydaje różne kolejne materiały informacyjne i propagandowe, bazując na ciągle powiększającym się dorobku intelektualnym i praktycznym kampanii. W niektórych krajach organizacje pozarządowe zaangażowane w ten projekt prowadzą bardzo szeroko zakrojone kampanie krajowe upowszechniające ideę i dorobek całej kampanii, często poprzez wydawanie różnych własnych broszur i ulotek informacyjnych. Zainteresowanie programem kampanii rośnie i wykracza już poza granice Europy, czego przykładem może być podobna kampania prowadzona w Japonii.
W istotny sposób dorobek kampanii powiększyły dwie duże konferencje, które odbywały się w Brukseli: w listopadzie '95 pn. "Europa ekorozwoju" oraz w styczniu '97 pn. "Ekologiczna trwałość i zrównoważenie w produkcji i konsumpcji". Pierwsza z nich poświęcona była ogólnym problemom ekorozwoju, a jej efektem jest zestaw zaleceń skierowanych do władz różnych szczebli, organizacji i podmiotów gospodarczych oraz społeczności lokalnych, w których wskazano, co należy zrobić, aby zainicjować generalne zmiany prowadzące do wdrażania ekorozwoju. Podczas drugiej z tych konferencji próbowano, w toku żywej dyskusji, określić obszar, w obrębie którego możliwe jest porozumienie pomiędzy biznesem a organizacjami ekologicznymi.
W Polsce kampania związana z tematem przestrzeni ekologicznej rozpoczęła się pó1/4niej niż w innych krajach i ma na razie nieco mniejszy zasięg. Działania związane z tą kampanią zainicjował w 1996 r. Instytut na rzecz Ekorozwoju, który podjął się opracowania raportu krajowego oraz udostępnienia polskim odbiorcom głównych materiałów opracowanych podczas tej kampanii przez FEE. W ramach przygotowywanej całej serii wydawnictw związanych z tym tematem ukazał się w końcu sierpnia pierwszy zeszyt, który zawiera tłumaczenie streszczenia studium dla Europy przygotowanego przez Instytutu z Wuppertalu, wstępną wersję polskiego raportu nt. przestrzeni ekologicznej oraz tłumaczenia pewnych materiałów informacyjnych stanowiących dorobek kampanii.2)
Porównując sytuację w Polsce ze średnią europejską, to w zakresie jednych wska1/4ników można ją określić jako mniej złą, w zakresie innych - niestety - jako znacznie gorszą. I tak np.: emisja CO2 jest u nas znacznie większa w przeliczeniu na jednego mieszkańca, więc skala koniecznej jej redukcji jest też znacznie wyższa - docelowo o 84%, a do 2010 r. aż o 46%; zużycie surowców przemysłowych jest u nas na ogół niższe niż średnio w Europie, jednak skala koniecznej redukcji jest też dosyć duża - w zakresie surówki żelaza docelowo użytkowanie należy zredukować o 84%, a do 2010 r. przynajmniej o 21%, w zakresie cementu odpowiednio o 76% i 19%, a w zakresie aluminium o 60% i 15%; wg zaleceń IUCN3) wskazany jest znaczny wzrost powierzchni terenów chronionych odpowiadających trzem najwyższym kategoriom ochrony przyrody wg klasyfikacji tej organizacji - do 10% ogólnej powierzchni każdego kraju, czyli u nas o ok. 14,25%, w naszych warunkach ta skala wzrostu wydaje się jednak mało realna.
Aby móc choć w pewnym zakresie zrealizować w Polsce zarysowane wyżej cele, trzeba podjąć duży wysiłek uświadamiania zarówno decydentów, jak i społeczeństwa o konieczności wprowadzania radykalnych zmian w zakresie produkcji i konsumpcji i wskazywać kierunki koniecznych i możliwych działań. Upowszechnienie koncepcji przestrzeni ekologicznej w obrębie ruchu ekologicznego w Polsce może przyczynić się przede wszystkim do tego, że zostanie zarysowany wspólny program ruchu ekologicznego dotyczący ekorozwoju w Polsce - powinien być tak przygotowany, aby uwzględniał zarówno sprawy globalne, jak i kontekst międzypokoleniowy oraz dotyczył problemów związanych z procesem integracji z Unią Europejską; nastąpi integracja ruchu wokół celów zawartych w koncepcji przestrzeni ekologicznej, przy zachowaniu autonomiczności poszczególnych organizacji i ich podstawowych kierunków działań; koncepcja przestrzeni ekologicznej ułatwi monitorowanie tego, co "robi władza" w zakresie wdrażania ilościowych celów ekorozwoju oraz prowadzenie wspólnego lobbingu i pytanie się kogo się tylko da o to, co można zrobić, aby to osiągnąć; koncepcja ta mogłaby być wykorzystana do kampanii na rzecz różnych proekologicznych polityk - np. energetycznej, transportowej, odpadowej, "Teraz Wisła" czy innych; ideę przestrzeni ekologicznej można by wykorzystać jako podstawę do budowania strategii ekorozwoju - w skali regionalnej, lokalnej, czy dla obszarów funkcjonalnych - do stawiania ilościowych celów realizacji Agendy 21; na bazie tej koncepcji NGO's-y mogłyby wystosować zaproszenie do innych grup interesu w Polsce do wspólnej, konkretnej debaty nt. przyszłości ekorozwoju w naszym kraju, w poszczególnych regionach czy w skali lokalnej; koncepcja ta mogłaby stać się bardzo dobrą podstawą dla wielu działań edukacyjnych dotyczących nie tylko rozwiązań technicznych i instytucjonalnych, ale także kształtowania postaw proekologicznych społeczeństwa.
Dzięki intensywnym działaniom Friends of the Earth Europe kampania "Ku Europie ekorozoju" zyskała duże uznanie w Europie i nadano jej bardzo wysoką rangę, o czym świadczyć może to, że prace w ramach tej kampanii wspierane są finansowo przede wszystkim przez: Unię Europejską, Regionalne Biuro UNEP w Europie oraz przez rządy niektórych państw zachodnioeuropejskich i wspominany wyżej Instytut z Wuppertalu. Ponadto w poszczególnych krajach różne inne organizacje i instytucje wspierają tę kampanię. Należy mieć nadzieję, że uda się i w Polsce szeroko rozpowszechnić tę ideę.
1) Członkiem tego komitetu jest prezes Instytutu na rzecz Ekorozwoju dr Andrzej Kassenberg.
2) Publikacja wydana przez InE nosi tytuł Przestrzeń ekologiczna dla Polski i dla Europy (zeszyt 7/1997).
3) IUCN - Światowa Unia Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature).