Zielone Brygady nr 17 (119), 1-15 września 1998
Borkowo to niewielka wieś, wymieniona po raz pierwszy w dokumentach w 1267 r. Położona jest w odległości 35 km od Koszalina w kierunku północno- wschodnim. Nieco za wsią, na wysokości dorodnej alei starych klonów, na skraju lasu znajduje się pokaźna, nieporadna budowla z wielkich, jednostronnie wygładzonych kamieni, mająca wyraźne zarysy korytarza i nieco słabsze - kilku przyległych doń pomieszczeń. Obok znajduje się wytrasowany kamieniami polnymi grób ziemny, mający kilkadziesiąt metrów długości. Obiekty te mają ok. 5 tys. lat, pochodzą z okresu kultury pucharów lejkowatych, stanowią grób starszyzny plemiennej lub kapłanów albo też miejsce sakralne dawnych mieszkańców Pomorza Środkowego. Nazywane są dolmenami bądź megalitami.
W czwartek - 13.8.98 ą 819-824 Telewizja Koszalin nadała relację o dolmenie znajdującym się we wsi Borkowo, gm. Malechewo, w woj. koszalińskim.
Jest to zabytek archeologiczny, bez żadnej przesady, na miarę europejską. Na całym polskim Pomorzu jest jedynym, w Polsce - może jednym z kilku. O dolmenie mówił Bernard Konarski - przewodnik z Koszalina, a relację przygotowała red. Justyna Prywer.
Natomiast 20.8.br. Telewizja w Szczecinie nadała 2-minutową relację o tym samym dolmenie. O tym unikatowym w Polsce zabytku opowiadał Bernard Konarski.
W Polsce i w Europie są zupełnie unikatowe, ten w pobliżu Borkowa jest jedynym na całym polskim Pomorzu, stanowi także najstarszą budowlę wzniesioną przez człowieka na Ziemi Koszalińskiej.
Dolmeny we Francji i Irlandii, gdzie występują najczęściej, uważane są za rarytasy turystyczne, otaczane są troskliwą opieką, ich zwiedzanie jest płatne; zwykle w pobliżu znajdują się parkingi, restauracje, kawiarnie, sklepy z pamiątkami itp.
Niestety, dolmen w Borkowie jest zupełnie nieznany. Zarówno przy szosie z kierunku Koszalina, jak też od strony Polanowa i Krągu nie ma żadnych drogowskazów i informacji, jak do niego dojechać; przy szosie za Borkowem też brak oznakowania, a przy samym dolmenie brak jakiejkolwiek planszy i tablicy informacyjnej. Już kilka lat temu odzywały się głosy, aby porządnie oznakować dojazdy i dolmen, ale - niestety - nic się nie zmieniło. Byłoby dobrze, gdyby sprawą zechciały zająć się Oddziały PTTK w Koszalinie bądź w Darłowie, a także władze gminy i odpowiedni wydział Urzędu Wojewódzkiego w Koszalinie.
Teraz nieco informacji szczegółowych związanych z tematem.
- to słowo wywodzące się z języka celtyckiego, oznacza grobowiec megalityczny z okresu neolitu, zbudowany z kilku wielkich, nieociosanych głazów, przykrytych płaskim blokiem kamiennym, usytuowany na powierzchni ziemi. Przypuszcza się, że oprócz zastosowania grzebalnego dolmeny były wznoszone także dla celów religijnych lub dla upamiętnienia jakiegoś ważnego wydarzenia. Najstarsze typy dolmenów były przysypane ziemią.
Dolmeny spotyka się głównie na obszarach północno-zachodniej Europy, zwłaszcza w Bretanii i Irlandii, a także w Afryce i Azji.
- wyraz pochodzenia greckiego, oznaczający budowle kamienne wznoszone bez zaprawy, głównie o charakterze grobowym i sakralnym. Swym zasięgiem objęły, prócz Ameryki, obszar całego świata. Budowane były głównie w neolicie, w Europie datowane są na ok. 3000-750 lat p.n.e., jedynie na terenie Anglii i Irlandii spotyka się megality z ok. 100 r. n.e. W neolitycznych kulturach pucharów lejkowatych i amfor kulistych, w czasach późniejszych pewne analogie megalitów, w formie niewielkich skrzyń, także w kulturze wschodnioeuropejskiej.
Do grobów megalitycznych zalicza się w Polsce również tzw. groby kujawskie, o kamiennej obstawie i nasypie ziemnym, długości niekiedy do 100 m. We wszystkich tych grobach znajdowano najczęściej kości wielu ludzi (do 100 osób). Groby megalityczne występują łącznie z menhirami i kromlechami.
Istnieją różne koncepcje dotyczące megalitów. Jedne opowiadają się za niezależnym powstawaniem megalitów na różnych obszarach, inne wywodzą tę formę grobów z jednego centrum świata, co jest mniej prawdopodobne. Są również hipotezy o istnieniu "religii megalitycznej". Uważa się, że megality nawiązywały do jaskiniowych mieszkań człowieka, że były to sztuczne jaskinie-mieszkania dla zmarłych, szczególnie trwałe, bo chciano zapewnić zmarłym okazałe pomieszczenie. Odległą analogię do grobów megalitycznych stanowią egipskie piramidy.
Częstym elementem megalitów są prymitywne reliefy wyobrażające znaki o charakterze symbolicznym, postacie ludzkie oraz motywy geometryczne i falliczne. Do najsłynniejszych zespołów megalitycznych w Europie należą:
- (greckie) końcowy okres epoki kamienia, w podziale epok znajduje się miedzy mezolitem i epoką brązu. Początek neolitu datuje się na naszych ziemiach na ok. 4 tys. lat p.n.e., a kres na ok. 1700 r. p.n.e. Epoka ta stanowiła zasadniczy zwrot w życiu człowieka dzięki ostatecznemu ugruntowaniu się rolnictwa i hodowli.
Kultura pucharów lejkowatych to kultura archeologiczna, występująca w Europie ok. 3500-2000 lat p.n.e. Nazwa jej wiąże się z charakterystyczną formą naczyń o lejkowato wychylonym brzegu. Ludność tego okresu trudniła się uprawą roli, zapoczątkowała orkę z zaprzęgiem woów, hodowlą bydła, zbieractwem i łowiectwem. Zapoczątkowała też eksploatację złóż krzemienia, np. w Polsce w Krzemionkach Opatowskich.
- neolityczna kultura rolnicza i hodowlana, sięgała przez Polskę, aż po Wołyń i Podole do okolic Kijowa. Wśród jej form ceramiki, najbardziej typowa jest amfora z kulistym brzuścem i cylindryczną szyjką, płaskodenna waza szerokootworowa z 4 uchami u nasady szyi oraz misa. Typowym narzędziem jest siekiera krzemienna z grubym obuchem.
- określenie z bretońskiego, oznaczające podłużny kamień ustawiony pionowo na ziemi, mający charakter kultowy - dotyczący głównie kultu zmarłych i wstępujący często razem z grobami megalitycznymi. Menhiry pochodzą głównie z neolitu i najliczniej występują w Europie, znane są także na Bliskim Wschodzie. Przeciętna wysokość 4-6 m, najwyższy 20,5 m. Występują pojedynczo lub w układach w postaci kręgów (kromlechów) oraz "alei" o długości od 200 m do 3 km (najbardziej znana w Carnac we Francji ma kilometr i składa się z 13 rzędów menhirów). Pewne analogie spotyka się w Egipcie (drogi od Nilu do piramid) oraz w Azji Mniejszej (aleja posągów do świątyni Apollina w Didymie).
- określenie pochodzące z angielsko-walijskiego, oznaczające kręgi kamienne, archeologicznie kręgi z pionowo ustawionych głazów, najprawdopodobniej miejsca kultu, często ogrodzenia grobów, wznoszone głównie w neolicie oraz w początkach epoki brązu. Rozpowszechnione szczególnie w Brytanii, znane również w Anglii (np. Stonehange). W środkowej Polsce i na Pomorzu spotyka się kręgi o odmiennej konstrukcji z okresu rzymskiego, przykładowo - w Grzybnicy k. Koszalina oraz w Węsierach i Odrach na pograniczu woj. gdańskiego i toruńskiego.
W odległości 20 km na południe od Koszalina, w pobliżu szosy do Bobolic i Szczecinka, w lesie pomiędzy wioskami Mostowo i Grzybnica odkryto w kwietniu '74 charakterystyczne formy zabytkowych obiektów archeologicznych w postaci - kręgów kamiennych, małych kurhanów kamienno-ziemnych i bruków trójkątnych o powierzchni średnio 1 m2. W l. 1974-1977 zbadano i zrekonstruowano 4 kręgi, 2 kurhany i ponad 40 bruków oraz grobów płaskich. Ustalono, że wszystkie te obiekty pochodzą z przełomu I-II w. n.e., a stanowią cmentarzysko i miejsce kultowe dwóch ludów skandynawskich - Gotów i Gepidów, którzy w wędrówce ze Skandynawii do granic Imperium Rzymskiego osiedli na ok. 150 lat na Pomorzu Środkowym.
Cmentarzysko zajmuje ok. 10 ha, ma 500 m długości i 200 m szerokości. W trzech skupiskach znajduje się 11 wypukłych, spłaszczonych kopców o średnicy 10-12 m, najprawdopodobniej będących kurhanami. Trzy z nich znajdują się w skupisku północno-zachodnim, cztery w północno-wschodnim, a pozostałe kopce stanowią skupisko południowo-wschodnie. Między nimi występują powierzchnie polnych kamieni, pojedyncze głazy oraz zespoły głazów tworzących trzy osobne kręgi. Dwa bliźniacze pod względem wielkości kręgi o średnicach ok. 40 m znajdują się między północno-wschodnim i północno-zachodnim skupiskiem kopców, a trzeci krąg - o średnicy ok. 15 m - jest położony w pobliżu południowo-wschodniego skupiska kopców. Głazy na obwodzie kręgów mają wysokość 1-1,5 m i są usytuowane w dość regularnych odstępach. Zachowały swą pierwotną pozycję pionową, w środku każdego kręgu znajdują się kamienne stele (rodzaj kamienia nagrobnego) z bardziej okazałych głazów, noszących dość wyraźne znaki obróbki ręką człowieka.
Cmentarzysko w pobliżu Grzybnicy wcześniej nie było znane naukowcom, ale budziło od dawna zainteresowanie ludności okolicznych wsi. Uważano je za stary cmentarz żydowski, ale to tylko przez podobieństwo do żydowskich kirkutów z charakterystycznymi nagrobkami, bowiem w tych okolicach nigdy nie było większych skupisk ludności żydowskiej.
Istnieje co najmniej kilka hipotez, co do pochodzenia i funkcji cmentarzyska. Najbardziej prawdopodobna wydaje się wersja, że poszczególne obiekty wybudowały ludy Gotów i Gepidów, koczujące na tych terenach w czasie wędrówki ze Skandynawii na południe Europy, co miało miejsce na przełomie I-II w. n.e. Równie kontrowersyjnym zagadnieniem jest funkcja poszczególnych obiektów znajdujących się na cmentarzysku. Najbardziej wiarygodną hipotezą jest twierdzenie, że kręgi kamienne były miejscem odbywania publicznych zgromadzeń - wieców Gotów i Gepidów. Zbierano się prawdopodobnie 22 czerwca i 21 grudnia. Pojedyncze groby płaskie, znajdujące się wewnątrz kręgów, są prawdopodobnie śladami ofiar ludzkich z niektórych wieców, związanych z obrzędami religijnymi. Wskazuje na to ubóstwo tych prochów, co świadczyłoby, że ofiarami byli niewolnicy
Kurhany kamienno-ziemne są najprawdopodobniej mogiłami pojedynczych osób ze starszyzny plemiennej - wodzów, kapłanów, może książąt (?) Gotów i Gepidów. Miały one na celu wyróżnienie pozycji społecznej tych zmarłych. Chowano ich prawdopodobnie w kłodach dębowych. W grobach znaleziono szczątki ozdób oraz bogatego wyposażenia w postaci naczyń stołowych i ablucyjnych. Tego typu pochówki nie były znane miejscowej ludności słowiańskiej i wyraźnie wskazują na ich skandynawskie pochodzenie. Trójkątne bruki kamienne także mają skandynawski rodowód. W Polsce bruki w Grzybnicy są jedynymi w całym kraju. Licznie natomiast występują w południowej Norwegii, zachodniej Szwecji oraz w Danii, ale te ostatnie pochodzą z czasów znacznie późniejszych. Bruki spełniały prawdopodobnie dwie funkcje. Niektóre z nich są grobami, inne - miejscem obrzędów kultowych i składania ofiar. W Grzybnicy większość bruków ma ten ostatni charakter.
Ze źródeł archeologicznych i pisanych wynika, że w I w. n.e. tereny Pomorza Środkowego zamieszkałe były przez autochtoniczną ludność Wenedów. Ok. 70 r. n.e. przybyły tu ludy Gotów i Gepidów. Koczowały one na Pomorzu do ok. 150 r. i pozostawiły ślady swej bytności, m.in. w postaci kręgów kamiennych. Następnie Gepidowie i Gotowie powędrowali na południe Europy, docierając nad Dunaj, na tereny obecnych Węgier, nad Morze Czarne, do Włoch i Hiszpanii. Historycznym echem tych wędrówek są państwa Wizygotów (we Włoszech) i Ostrogotów (w Hiszpanii), które istniały po upadku Cesarstwa Rzymskiego w V-VI w. n.e.
W czasie pobytu na Pomorzu Gepidowie i Gotowie żyli w koegzystencji z ludnością autochtoniczną. W pewnym stopniu nawet zasymilowali się, zachowali jednak swoje specyficzne obrzędy, co pozostawiło trwałe ślady w postaci, między innymi, kręgów kamiennych. Wędrówki Gotów i Gepidów spowodowane były najprawdopodobniej poszukiwaniem terenów o łagodniejszym klimacie i zasobniejszych w żywność.
Ostatnimi laty pojawiła się dość śmiała hipoteza, że kręgi kamienne wcześniej, przed wykorzystaniem ich przez Gepidów i Gotów, stanowiły lądowisko prehistorycznych astronautów. Tezę tę postawił Erich von Daniken, znany badacz szwajcarski, zajmujący się "dziwnymi" budowlami i obiektami znajdującymi się w różnych częściach świata. Potwierdzeniem tego miałby być m.in. fakt, że przez co najmniej kilkanaście wieków kręgi-polany nie zostały zarośnięte lasem, a to z uwagi na: zniszczenie gleby przez lądujące i startujące pojazdy kosmiczne; niezarastanie obecnych kręgów przez runo leśne; występowanie w obrębie kręgów tylko charakterystycznych, nikłych mchów; podobieństwo kręgów do innych niewytłumaczalnych obecnie obiektów na Ziemi, takich jak wielkie posągi na Wyspie Wielkanocnej, olbrzymie rysunki na kontynencie południowo-amerykańskim czy tarasy na Bliskim Wschodzie. Hipoteza ta budzi wiele wątpliwości, ale czy można ją całkowicie negować?
Poza kręgami kamiennymi w Grzybnicy w Polsce istnieją jeszcze dwa podobne obiekty - w Węsiorach w woj. gdańskim i w Odrach k. Czerska, w woj. bydgoskim.
Do wiadomości krajoznawców i turystów należy dodać, że rezerwat archeologiczny "Kręgi kamienne w Grzybnicy" znajduje się w odległości 2 km od szosy Koszalin - Szczecinek. Przy szosie jest nieduży parking. Do kręgów wiedzie leśna, w miarę sucha, oznakowana droga. Przy rezerwacie jest kilka plansz i tablic informacyjnych oraz ławki i zadaszenia.
& Literatura: