ZB nr 10(64)/94 - CZEGO BRAKUJE W "STRATEGII DLA POLSKI"?

ZB nr 10(64)/94, październik '94

CZEGO BRAKUJE W "STRATEGII DLA POLSKI"?

Przyjęta przez Rząd Strategia dla Polski wyznacza główne obszary problemowe i wskazuje sposób ich rozwiązywania. Ustala program działania na wiele lat. Strategia kreuje 10 programów węzłowych, dla których powoływane są już grupy realizacyjne:
1. Partnerskie stosunki pracy i negocjacyjny mechanizm regulacji płac.
2. Reforma systemu zabezpieczenia społecznego.
3. Przeciwdziałanie bezrobociu.
4. Rozwój obszarów wiejskich.
5. Inwestowanie w kapitał ludzki.
6. Zarządzanie majątkiem państwowym oraz procesy przekształceń własnościowych.
7. Średniookresowa strategia finansowa.
8. Rozwój i reforma systemu finansowego.
9. Bezpieczeństwo obrotu gospodarczego i absorbcja "szarej strefy".
10. Międzynarodowa konkurencyjność polskiej gospodarki.
Powstaje pytanie: czy owe 10 programów węzłowych wyczerpują najważniejsze wyzwania przed jakimi stoi Polska? Odpowiedź jest negatywna. Strategia ustala trzy priorytety:
szybki wzrost gospodarczy,
stabilizację systemową i makroekonomiczną,
poprawę warunków życia,
które należy uznać za dobrze wyeksponowane.
Jeżeli jednak chcemy realizować koncepcję zrównoważonego rozwoju, a uznaną za cel nadrzędny, i jeżeli chcemy poprawy warunków życia, to konieczny jest dodatkowy program węzłowy mówiący o zasadach funkcjonowania środowiska przyrodniczego.
Poprawy warunków życia nie da się osiągnąć tylko poprzez wzrost dochodów i likwidację bezrobocia. W sytuacji Polski konieczny jest czynnik jakości życia nierozerwalnie związany ze stanem środowiska przyrodniczego.
Zrównoważony rozwój można jedynie osiągnąć, jeżeli będziemy gospodarować zasobami przyrody bez ich niszczenia. W sytuacji Polski konieczne jest również dążenie do poprawy stanu środowiska, a szczególnie w obszarach ekologicznego zagrożenia. Bez długofalowego programu rekonstrukcji Górnego Śląska nie można sobie wyobrazić Strategii dla Polski. Poprawa stanu środowiska jest więc niezbędna dla co najmniej 4 mln osób, narażonych na zagrożenia zdrowia i życia. Nie może być tolerowany fakt, że młode pokolenie na Górnym Śląsku rodzi się z uszkodzonym kodem genetycznym, ograniczającym jego rozwój psychiczny.
Troska o środowisko przyrodnicze potrzebna jest nam również wobec stopniowego wchodzenia do Unii Europejskiej. Toczy się obecnie dyskusja nad określaniem najcenniejszego wkładu, jaki możemy zaoferować jednoczącej się Europie. Wiele wskazuje na to, że wyjątkowe wartości naszego środowiska przyrodniczego (puszcze, bagna, jeziora, niezanieczyszczone obszary rolnicze) są naszym największym atutem. Te właśnie wartości mogą się stać motorem rozwoju dziś najmniej dynamicznie rozwijających się obszarów północnych i wschodnich naszego kraju.
Trzeba więc stwierdzić, że od tego, jak będziemy gospodarować zasobami przyrody, zależy wiele problemów społecznych, gospodarczych i międzynarodowych. Dlatego też w "Strategii dla Polski" nie może zabraknąć miejsca na problematykę środowiskową. Proponuję wprowadzenie dodatkowego programu węzłowego: Poprawa funkcjonowania środowiska przyrodniczego. Usytuowanie tego zagadnienia powinno znaleźć miejsce po 4. programie, dotyczącym rozwoju obszarów wiejskich. Propozycja rozwinięcia programu: Poprawa funkcjonowania środowiska przyrodniczego, przedstawiona została w zał. 1.
Wejście na drogę zrównoważonego rozwoju wymaga utrzymania ustaleń Okrągłego Stołu, a dotyczących jedności w zakresie gospodarowania i ochrony zasobów przyrody. Skumulowanie w gestii resortu ochrony środowiska problematyki gospodarki lasami, wodą i kopalinami stwarza odpowiednie warunki dla realizacji zrównoważonego rozwoju.
Na stan środowiska przyrodniczego wpływa również działalność szeregu innych gałęzi gospodarki (rolnictwo, przemysł, transport, urbanizacja itp.) Dlatego też konieczne jest stworzenie mechanizmów ponadresortowych, uzgadniających działania mające wpływ na stan środowiska.

Jeżeli "Strategia dla Polski" ma mieć charakter problemowy i funkcjonalny, to konieczne jest powołanie Narodowej, Międzyresortowej Komisji Trwałego Rozwoju. Wypełniając ustalenia Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro utworzona została przy ONZ Komisja Trwałego Rozwoju. Polska, jako jeden z sygnatariuszy Globalnego Programu Działań - Agendy 21 jest zobowiązana do utworzenia odpowiedniej struktury krajowej. Projekt powołania Narodowej Komisji Trwałego Rozwoju opracowany został przez Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa jeszcze w r. 1993.
Ustalając strategię w stosunku do środowiska życia człowieka konieczne jest również zwrócenie uwagi na dwa węzłowe zagadnienia:
Rozwijająca się szybko gospodarka wolnorynkowa stwarza liczne nowe zagrożenia dla środowiska przyrodniczego (np. zawłaszczanie najcenniejszych przyrodniczo terenów). Dlatego też konieczne jest wzmocnienie roli policji ekologicznej, czyli Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Pozytywne efekty działalności PIOŚ w ostatnich latach wskazują na wysoką skuteczność tego typu organu kontroli i monitorowania stanu środowiska.
Równocześnie konieczne jest decentralizowanie zarządzania środowiskiem poprzez formułowanie regionalnych polityk ekologicznych. Wobec wielkiego zróżnicowania stanu i zasobów środowiska przyrodniczego konieczne jest ustalenie regionalnych warunków korzystania ze środowiska, np. poprzez ustalenie cen za wodę.
Pozytywne doświadczenia z programem Zielone Płuca Polski wskazują na celowość wspierania i rozwijania tego typu inicjatyw. Polityki regionalne powinny jednak znacznie głębiej wchodzić w preferowanie instrumentów ekonomicznych, np. poprzez zróżnicowanie podatków, opłat i kredytów. Kolejnym etapem decentralizacji jest przejmowanie przez gminę coraz to większej odpowiedzialności za stan i gospodarowanie zasobami przyrody. Uchwalona przez Sejm Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym oddaje w ręce gminy wiążące decyzje w zakresie środowiska przyrodniczego.
Opracowane zostały zasady ekorozwoju gminy, które są już realizowane przez coraz to większą ilość samorządów terytorialnych. Rozpoczął się już proces powoływania gminnych rad ekologicznych, co wskazuje na szybko rosnącą świadomość ekologiczną wśród działaczy samorządowych.
Okazuje się więc, że zrozumienie roli i znaczenia problematyki środowiska przyrodniczego jest znacznie wyższe na szczeblu podstawowym, niż w tzw. centrum gospodarczym.
Stefan Kozłowski
lipiec'94

Załącznik I

5. POPRAWA FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

I. Diagnoza

Środowisko przyrodnicze w Polsce uległo głębokiej dewastacji w okresie po II wojnie światowej. W latach 80. rejestrowanych było 27 obszarów ekologicznego zagrożenia, obejmujących ok. 11% powierzchni kraju, ale na których żyło 1/3 naszego społeczeństwa. Degradacja środowiska spowodowała znaczne pogorszenie warunków życia i dotyczy obecnie co najmniej 4 mln osób, przede wszystkim w regionie górnośląskim i turoszowskim. Wzrost chorób układu nerwowego i uszkodzenie kodu genetycznego to najpoważniejsze konsekwencje zanieczyszczenia środowiska. Zanieczyszczenie środowiska (powietrza, wody i gleby) powoduje też różnorodne straty gospodarcze, szacowane były na ok. 10% dochodu narodowego brutto. Podobne straty w państwach Europy Zachodniej nie przekraczają 2-4%.
Sytuacja środowiskowa uległa pewnej poprawie w ciągu ostatnich 4 lat, co spowodowane było przede wszystkim spadkiem produkcji przemysłowej w dużych zakładach przemysłowych oraz przeznaczeniem większych kwot na ochronę środowiska.
Wprowadzone mechanizmy wolnego rynku wywołały jednak szereg negatywnych zjawisk: wycinanie prywatnych lasów, zawłaszczanie najcenniejszych terenów przyrodniczych (np. nad jeziorami).
Nasilił się proces zaśmiecania środowiska, a szczególnie lasów i wód. Budowa licznych wodociągów bez kanalizacji zwiększa ładunek zanieczyszczeń, wprowadzanych do środowiska. Powiększają się szybko zanieczyszczenia powietrza i gleby, wywołane ruchem samochodowym. Prowadzone nieumiejętnie procesy prywatyzacji (np. sprzedaż jezior) zagrażają najcenniejszym obszarom przyrodniczym.
Polska na tle innych krajów europejskich posiada wyjątkowo dużą różnorodność biologiczną. Posiadamy unikalne zasoby puszcz, bagien, jezior oraz nieskażonych terenów rolniczych. Zasoby naszego środowiska przyrodniczego stanowią wielki walor, jaki wnosimy do procesu jednoczącej się Europy. Z tych też względów prawidłowa gospodarka środowiskiem przyrodniczym ma tak wielkie znaczenie w naszym kraju.
Jeżeli chcemy uniknąć konfliktów społecznych i gospodarczych, konieczne jest realizowanie założeń zrównoważonego rozwoju. Rozwoju, który nie powoduje degradacji środowiska, a zapewnia poprawę jego funkcjonowania.
Koncepcja ekorozwoju Polski zapisana została w sejmowym dokumencie "Polityka ekologiczna Państwa". Realizacja tej polityki powinna być integralną częścią "Strategii dla Polski".

II. Cele

Realizacja założeń zrównoważonego rozwoju określonego w Globalnym programie działań - Agenda 21, przyjętym na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992r. W warunkach Polski sprowadza się to do realizacji "Polityki ekologicznej Państwa", przyjętej przez Sejm w 1991r.
Celem głównym jest poprawa funkcjonowania środowiska przyrodniczego. Ma to doprowadzić do:
poprawy jakości życia - szczególnie w istniejących jeszcze obszarach ekologicznego zagrożenia,
tworzenia warunków rozwoju w oparciu o przyrodnicze zasoby i walory (rolnictwo zintegrowane, turystyka, uzdrowiska).
Niezbędne jest realizowanie regionalnych polityk ekologicznych. Działania te mają doprowadzić do:
likwidacji obszarów ekologicznego zagrożenia,
kreowania regionalnych struktur przyrodniczych typu Zielone Płuca Polski, a docelowo Zielone Płuca Europy.
Dla osiągnięcia tych celów konieczna jest zmiana systemu wartości w odczuciu społecznym. Niezbędna jest więc zmiana systemu edukacji ogólnej. W miejsce zatomizowanego systemu wiedzy potrzebna jest całościowa umiejętność rozwiązywania problemów, z jakimi młode pokolenia będzie miało do czynienia w przyszłym wieku.
Szkoła nie powinna kształtować postaw technokratyczno-konsumpcyjnych. Winny być preferowane postawy ograniczające konsumpcję, natomiast rozwijające podejście humanistyczno-ekologiczne.

III. Środki

Rząd konsekwentnie będzie tworzył warunki dla poprawy funkcjonowania środowiska przyrodniczego. Przewiduje się podejmowanie działań w następujących kierunkach:
A) Podnoszenie społecznej świadomości ekologicznej poprzez:
przeprowadzenie reformy systemu edukacji,
wspieranie regionalnych centrów edukacji ekologicznej,
kreowanie krajowych i międzynarodowych programów promocyjnych.
B) Zakończenie reformy prawa ekologicznego poprzez uchwalenie następujących ustaw: prawo wodne, ustawa o odpadach, ustawa o nadzwyczajnych zagrożeniach \rodowiska.
C) Tworzenie ekonomicznych mechanizmów (interwencjonizm państwowy) na rzecz ochrony środowiska: ulgi podatkowe i celne, podatki ekologiczne, opłaty usługowe, produkcyjne i administracyjne, subwencje (dotacje, kredyty), systemy depozytowe, handel uprawnieniami do emisji zanieczyszczeń, ubezpieczenie od odpowiedzialności, kary, zastawy ekologiczne.
D) Powołanie Narodowej Międzyresortowej Komisji Trwałego Rozwoju, współpracującej z odpowiednią strukturą ONZ w Nowym Jorku.
E) Ratyfikowanie umów i konwencji międzynarodowych z zakresu ochrony środowiska.
F) Wspieranie pogranicznych inicjatyw ekologicznych:
rozwijanie międzynarodowych rezerwatów biosfery (Karkonosze, Tatry, Bieszczady, Białowieża),
tworzenie pogranicznych obszarów chronionych (Dolna Odra, Ujście Odry, Zalew Wiślany i inne),
wspieranie Zielonych Płuc Polski w północno-wschodniej części kraju jako element idei Zielonych Płuc Europy.
G) Wspieranie koncepcji ekorozwoju gmin jako istotnego czynnika rozwoju społeczno-gospodarcze- go kraju.
H) Restrukturyzacja najbardziej zdegradowanych obszarów, a szczególnie Górnego Śląska.

IV. Zagrożenia

A) Żywiołowy rozwój wolnego rynku nie krępowany literą prawa i mechanizmami ekologicznymi. Spowodowałoby to zawłaszczenie i nadmierne zużywanie zasobów przyrody. Procesy te musiałyby doprowadzić do obniżenia się jakości życia (napięcia społeczne) oraz zaburzeń gospodarczych, np. w zakresie gospodarki wodą.
B) Osłabienie roli policji ekologicznej - Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (np. przez podporządkowanie jej wojewodom), co spowodowałoby pogorszenie się stanu środowiska i wzrost importu toksycznych odpadów z zagranicy.
C) Odejście od zasady, że minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa jest odpowiedzialny za gospodarkę wszystkimi zasobami przyrody i ochronę ich (powietrze, woda, lasy, kopaliny).
V. Główne kryterium wykonawcze.
Realizacja Polityki ekologicznej Państwa.

ZB nr 10(64)/94, październik '94

Początek strony