RECENZJE

WYRAFINOWANA WIARA

Recenzję książki Bernarda Campbella Ekologia człowieka - na życzenie Redakcji - skracam po raz drugi. Proszę więc Czytelnika o wybaczenie daleko idących uproszczeń i niedomówień oraz może trochę dziwny układ.

KSIĄŻKA WŁAŚCIWA

Określenie to odnoszę do objętości - "książka właściwa" zajmuje 200 stron (całość 230). Są to popularne, dość przyjemnie napisane opowieści o naszych przodkach (oparte o wykopaliska) oraz o różnych współczesnych ludach "prymitywnych" w różnych środowiskach (las tropikalny, step itd.). Autor starał się im nadać charakter "naukowy", choć prawdę powiedziawszy, uczyłem tego swoich uczniów w IV klasie szkoły podstawowej na początku lat pięćdziesiątych na przedmiocie "prehistoria". W opowieściach przewija się stały motyw, mianowicie samoograniczenie liczbowe naszych przodków i ludów pierwotnych tzn. ich głównym zmartwieniem było, żeby nie było ich za dużo. W tym celu stosowali różne metody regulacji, najczęściej zabijając niemowlęta.
Tę skuteczną, choć może niezbyt miłą metodę, zaczęła tępić dopiero ideologia judeochrześcijańska.

PRZEDMOWA

Przedmowa do książki (napisana w r. 1983) zawiera zasadnicze stwierdzenia Autora:

A. Konieczne zmiany naszych przyszłych przystosowań do planety Ziemi nie mają charakteru technologicznego, lecz POLITYCZNY (podkreślenie oryginalne, str. 7-8).
Tu nasuwa się pytanie - jeżeli tak, to po co Autor marnował czas i papier na opisy przyrody i polowania na niedźwiedzia jaskiniowego? Przypuszczam, że chodziło o nadanie książce charakteru " naukowego" i "ekologicznego", no i przede wszystkim zrobienie książki, bo same tezy zmieściłyby się w artykule.
Natomiast z tezą Campbella się zgadzam - przyszłość człowieka zależy od "polityki", oczywiście w szerokim znaczeniu tego słowa, bo na biologiczną ewolucję człowieka nie ma co liczyć (to musiałoby trwać miliony lat), a postępy technologii, jak dotychczas, służyły głównie destrukcji środowiska naturalnego.

B. Religia ludzi ... określa ich stosunek do przyrody stwierdza Campbell i cytuje, znany zresztą wszystkim, wiersz 28 z Księgi Rodzaju - Po czym Bóg im błogosławił, mówiąc do nich: Bądźcie płodni i rozmnażajcie się, abyście zaludnili ziemię i uczynili ją sobie poddaną; abyście panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi. I zaraz w następnej linijce: Pomimo upływu ponad 100 lat od czasu, kiedy Charles Darwin napisał "O powstaniu gatunków", nasze spojrzenie na miejsce człowieka w przyrodzie oraz nasz stosunek do świata przyrody są wciąż określane w głębi duszy przez ten prastary mit judeochrześcijański. Nakazy, takie jak ten, nakazują nam ujarzmić Ziemię i wszystkie jej istoty oraz powiększyć naszą własną populację do momentu, aż dojdzie do zapełnienia Ziemi rodzajem ludzkim (str. 8).
To zestawienie Mojżesza i Darwina ujawnia zasadniczy - jeśli tak można powiedzieć - "błąd" Campbella. Ani Mojżesz, ani Darwin nie mają najmniejszego wpływu na to, jaki jest człowiek jako obiekt badań przyrodniczych czy antropologicznych, a nawet socjologicznych. Nakaz " mnóżcie się i napełniajcie ziemię" wpisany jest w geny każdego gatunku i każdego organizmu. Ekspansja jest cechą życia, a nie judeochrześcijańskim mitem. Natomiast sukces w tej ekspansji Homo sapiens zawdzięcza swoim właściwościom intelektualnym, a nie pieczołowitemu wypełnianiu Boskiego nakazu. Osobiście zresztą tak właśnie odczytuję Mojżesza - jako stwierdzenie faktu ekspansji - co tych parę tysięcy lat później stało się podwaliną darwinowskiej teorii doboru naturalnego.

C. Dalej Campbell pisze: Opisany wyżej judeochrześcijański obraz świata był oczywiście charakterystyczny dla Żydów i chrześcijan, a wśród nich szczególnie dla protestantów. Prawie wszystkie inne religie i filozofie odzwierciedlają postawę większego poszanowania i troski o przyrodę. Konsekwencje tego judeochrześcijańskiego punktu widzenia dla nas polegają na tym, że wraz z zachodnią technologią, wartościami i bezmyślną eksploatacją światowych zasobów naturalnych rozprzestrzenia się on na cały świat (str. 9).
Te mocne stwierdzenia nie przeszkadzają autorowi opisywać wielokrotnie na stronicach książki sukcesów rolniczych, populacyjnych i przekształcania przyrody, które miały miejsce nie tylko przed napisaniem Księgi Genesis, ale w ogóle przed judeochrześcijańskim początkiem świata 6000 lat temu (Egipt, Mezopotamia, Indie itd.). Autor nie zauważył też, że unikalny i niewiarygodny rozwój populacyjny - w Chinach - dokonał się bez jakiegokolwiek udziału Mojżesza i Lutra. I głęboko milczy na temat gigantycznych "przeobrażeń" przyrody i jej "ujarzmiania" głoszonych i dokonywanych przez komunizm, nie mówiąc o (chwalebnym przecież) skutecznym ograniczaniu ludzkiej populacji. Ale za to jest informacja o niszczącej działalności Amerykanów w... Wietnamie (str. 188). Kiedy Campbell książkę pisał (1983) szykowało się już do pojednania między Wschodem i Zachodem, i nie należało wspominać tak drażliwych spraw. Zresztą, zachodni intelektualiści darzą Wschód atencją, cokolwiek by się nie działo.

D. Postęp technologiczny nie może nam dużo pomóc - pisze Campbell - a równie naiwny jest pomysł, że możemy wrócić do sielankowego życia łowców i zbieraczy (str. 7). Jak się więc ratować? W pierwszym rzędzie musimy gruntownie zrozumieć, jak znaleźliśmy się w takich opałach (str. 7).
Zgoda, i to się już stało - zrozumieliśmy, że w opały te wprowadziły nas judeochrześcijańskie mity. I co dalej? Odpowiedź znajdujemy na końcu książki.

WŁAŚCIWE KONKLUZJE

zebrane są w rozdziale 11 i częściowo rozproszone w innych. Oto one:

A. IMPERATYW.
Absolutnym imperatywem jest bez wątpienia konieczność zastąpienia judeochrześcijańskiej koncepcji bardziej wyrafinowaną wiarą, która jest odbiciem prawdy o naszych obecnych kłopotach i która w końcu będzie bardziej korzystna dla ludzkości jako całości (str. 228). To bardzo ładnie brzmi, tylko co ma zrobić połowa tej ludzkości, która z judaizmem i chrześcijaństwem nie ma nic wspólnego?

B. REWELACJA.
To, czego nam potrzeba, to tańsze i pewniejsze sposoby produkcji energii i żywności oraz sprawniejsze środki transportu (str. 216). Trudno to nazwać rewelacją - rzeczy tych potrzebował również starożytny Asyryjczyk.

C. OGRANICZYĆ PRZYROST.
Zasadniczym sposobem rozwiązania globalnych problemów ekologicznych jest ograniczenie przyrostu liczby ludności - ...Nie ma krajów biednych, są tylko kraje, które mają zbyt liczne populacje (str. 223). Campbell powtarza to w każdym rozdziale. Są na to dwa sposoby - (a) biologiczny i (b) kulturowy.

• a. Sposoby biologiczne.
  Odwołując się do przypadków ze świata zwierząt, gdzie osobniki postrzegają sygnały rodzącego się zagęszczenia i uwalniają mechanizmy fizjologiczne redukujące albo płodność, albo współczynnik przeżycia zarodków lub noworodków (str. 220-221), Campbell sugeruje, że można oczekiwać, iż niektóre z tych mechanizmów mogły przetrwać w czasie ewolucji człowieka i nie ma w istocie powodu, dla którego należy oczekiwać a priori, że będą one mniej skuteczne. Rzeczywiście mamy dowody, że takie mechanizmy przypuszczalnie istnieją w populacjach ludzkich, choć związki przyczynowo-skutkowe są tu często trudne do wykazania (dalej tzw. przykłady, str. 221).
  Mamy również dowody ze świata roślin, zwierząt i człowieka, że trudne warunki wzmagają rozrodczość; że krańcowo wyczerpane matki rodzą dorodne i zdrowe niemowlęta, a w komforcie przychodzą na świat noworodki cherlawe... Więc jeżeli związki przyczynowo-skutkowe są trudne do wykazania, to po co przytaczać je jako dowód swojej tezy (chyba, że jest to teza polityczna...).
  Odwoływanie się do mechanizmów samoograniczających" i stabilizujących populację u dużych małp człekokształtnych i "prymitywnych" plemion jest bezpodstawne z innych jeszcze, zasadniczych powodów - o " stabilności" gatunku na przestrzeni setek czy tysięcy lat w ogóle nie da się mówić. To co dziś widzimy u tych form, to ograniczoną rozrodczość, niezależnie od zasobów środowiska; widzimy je jako populacje wymierające i udział " współczesnego" człowieka w tym procesie jest marginalny.
  Nie uciekając się do Indian Amazonii, możemy to prześledzić na przykładzie rodów (dynastii) o znanej genealogii i hermetycznym rozrodzie - one wymarły lub wymierają, a ich miejsce w populacji zajmują bezherbowi parweniusze z przedmieść - bo mają wysoką rozrodczość.
  Nie wiem, na jakiej podstawie Campbell twierdzi, że pitekantropus i neandertalczyk tak bardzo troskali się o ograniczenie swoich populacji (aby nie narazić na szwank zasobów środowiska i dóbr sąsiadów), że stosowali naturalną aborcję, zabijali swoje noworodki i osobniki młodociane oraz powstrzymywali się od stosunków płciowych bądź posługiwali się prymitywnymi środkami antykoncepcyjnymi.
• b. Sposoby kulturowe.
  Jeżeli nasze przetrwanie zależy od poronień, dużej śmiertelności noworodków, upośledzenia umysłowego, przestępczości, zboczeń seksualnych itd. - to pozostaną one z nami pomimo ogromnych wysiłków medycyny.
  Istnieje jednak alternatywa: kulturowe metody kontroli populacji są znane od tysiącleci i choć dzieciobójstwo, a nawet aborcja mogą wydawać się okrutne i są uważane w wielu społeczeństwach za moralnie naganne i niepożądane, to są one bez wątpienia lepsze niż biologiczne reakcje (wymienione w pierwszym zdaniu) na nadmierną liczebność populacji - twierdzi Campbell (str. 222).
  Staje się obecnie jasne, że dzieciobójstwo było bardzo szeroko rozpowszechnione, stanowiąc przypuszczalnie ogólnoświatowy środek kontroli wzrostu populacji wśród łowców-zbieraczy, rolników, a nawet mieszkańców miast. Było również powszechne w Europie w czasach średniowiecznych i istniało ciągle w wielu częściach świata, dopóki nie wykorzenili go zachodni koloniści i misjonarze - uzupełnia Campbell (str. 222).
  Nie wiem skąd ta jasność płynie, bo znany mi jest tylko jeden niewątpliwy przypadek powszechnego dzieciobójstwa", kiedy Herod - na styku kultury judeochrześcijańskiej - wymordował dzieci Judei i to wcale nie w celu ograniczenia światowej biomasy ludzkiej, ale dla zachowania swojej uprzywilejowanej pozycji społecznej, czyli z motywów egoistycznych. I nie znam innego motywu dzieciobójstwa, jak ten właśnie.
  Oprócz dzieciobójstwa kulturowe rozwiązania proponują antykoncepcję:
  Prymitywne techniki kontroli urodzin były znane starożytnym Grekom i Egipcjanom, lecz dopiero w ciągu ostatnich 20 lat medycyna wytworzyła takie środki, które są proste w użyciu i skuteczne. Jest to jeden z nielicznych przypadków (innym przypuszczalnie jest odkrycie środków znieczulających), kiedy postęp naukowy i technologiczny może być, i czasami bez wątpienia jest, korzystny dla ludzkości - stwierdza Campbell (str. 224).
  Alternatywą dla dzieciobójstwa i środków antykoncepcyjnych są - wg Campbella - pomory, a wśród nich przede wszystkim głód i wojna (str. 217 i inne). Są to rzeczy tak okropne, że strach o nich pomyśleć, dlatego też Campbell nie rozwija tego tematu, a samą metodę" wręcz wyklucza. I słusznie, ale z innych powodów, bo wszystko wskazuje na to, że pomory i wojny nie tylko nie ograniczają globalnej biomasy, a wręcz przeciwnie - stymulują jej wzrost.

D. WŁASNOŚĆ, ZASOBY I UMIEJĘTNOŚCI.
Kolejne rozwiązanie Campbell widzi w sferze własności. Zasoby Ziemi (woda, ziemia, minerały) nie tylko są, ale dziś są czyjąś własnością. Każda piędź ziemi ma swojego właściciela. Campbell wspomina ten temat w paru rozdziałach. Stwierdza, że w czasach pierwotnego zbieractwa i łowiectwa zasoby przyrody były niczyje. Dopiero pasterstwo i rolnictwo dokonały podziału dóbr. I bardzo dobrze, bo wspólne użytkowanie pastwisk powoduje degradację ziemi (str. 171-172). Jeżeli jednak taką ziemię zagarnie jeden właściciel w bezlitosnej pokusie osobistego zysku, wówczas ocalona zostaje produktywność ziemi, choć w wyniku tych wydarzeń (mowa o Europie w XVI-XVII w.) poważnie ucierpieli pasterze i rolnicy (str. 172). Więc Campbell współczuje tym pasterzom, ale wdzięczny jest obszarnikom, którzy ocalili pastwiska.
Właścicielem może być osoba prywatna (i tak powinno być, o ile państwo nie prowadzi bardzo ścisłej kontroli użytkowania ziemi) albo naród (kraj). W tej drugiej kwestii Campbell stwierdza:
Ponieważ baza zasobów każdego kraju różni się, różni się również pojemność ludnościowa każdego z nich. W idealnym świecie liczebność danego narodu powinna być dokładnym odbiciem jego bazy zasobów. Jest to jedyna droga, na której standard życia ludzi w " biednych" krajach może w końcu wzrosnąć w ramach skończonego ekosystemu światowego - stwierdza Campbell (podkr. oryginalne, str. 223).
No dobrze, ale my nie jesteśmy idealnym światem, tylko rzeczywistym.
Naturalnie Campbell o tym wie i sugeruje, że posiadając małe zasoby naturalne, kraj musi być zależny od [...] umiejętności swoich mieszkańców (str. 223). A jeżeli mieszkańcy tych "umiejętności" nie mają - to wracamy do rozdziału poprzedniego - niech zabijają swoje noworodki.
Tu nasuwają się następujące zastrzeżenia:

• a. Bardzo ścisłą państwową kontrolę użytkowania ziemi zrealizował komunizm i ... w krańcowy sposób ją dewastował.
• b. Rozwinięcie " umiejętności" w przypadku braku " zasobów" nie rozwiązuje sprawy, bo decydującą rolę odgrywa "pierwszeństwo". Spośród dwu graczy o tych samych umiejętnościach wygrywa ten, który zaczyna (wylosował białe pionki).
  Czy Campbell sądzi, że kraje " rozwinięte" zatrzymają się w rozwoju, póki ich nie dogonią kraje rozwijające się??? A te kraje rozwinięte w którymś momencie dziejów właśnie wylosowały białe pionki. Jest to oddzielny temat, tu tylko wyrażam swój własny sąd - jeżeli Indie czy Polska zmniejszą swoją ludność do połowy, z całą pewnością nie staną się dwa razy bogatsze, raczej znikną z mapy świata.
• c. Jaką Campbell widzi gwarancję, że narody pozbawione własnych zasobów nie rozwiną " umiejętności" zdobywania ich na cudzych terenach? Zapewne w organizacjach międzynarodowych, które obecnie albo przypatrują się biernie agresjom, albo same są drapieżne.
• d. Upatrywanie ratunku w zmniejszeniu liczby ludności jest złudne również w skali globalnej. Ziemia jest eksploatowana (nadmiernie) nie dla wyżywienia wzrastającej liczby ludzi, ale ich wzrastających cywilizacyjnych i kulturowych " potrzeb". I " potrzeby" te będą tym bardziej wzrastać przy ustabilizowanej lub zmniejszającej się liczbie ludności.

E. PRAWO WYBORU.
Po co mamy ocalić Ziemię i siebie? Campbell nie stawia tego pytania, uważając widać rzecz za oczywistą. Nie dla wszystkich musi to być oczywiste. Z kosmologicznego choćby punktu widzenia kres Ziemi (i nasz) jest nieunikniony. Na tym tle rodzi się zagadnienie prawa wyboru pomiędzy własnym dzieckiem, bardziej kolorowym telewizorem, szczęściem prawnuków... Jaka różnica, czy życie będzie unicestwione przez upadek komety (co się niedawno przydarzyło na Jowiszu), czy przez nadmiernie rozmnożonych ludzi?

WYDANIE POLSKIE

Ekologia człowieka jest pewnie jedną z dziesiątek książek ekologicznych" wydawanych na świecie. Jeżeli przyjąć, że została ona wybrana przez MEN i jego konsultantów w drodze losowania lub dlatego, że miała w tytule "ekologię", to byłby to wyjątkowo głupi (co najmniej) sposób wydawania pieniędzy przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, w dodatku (jakby nie było) przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Książka zawierająca polemikę Mojżesza z Darwinem na miano naukowej nie zasługuje.
W dyskusji wokół mojej wypowiedzi na temat książki Campbella (" Sowizdrzał", nr 226, 1994) spotkałem się z zarzutem, że domagam się ochrony polskich czytelników jakąś barierą informacyjną przed poznaniem faktów lub poglądów oczywistych bądź powszechnych na świecie i to jeszcze spisanych przez znakomitego uczonego z jednego z najbardziej renomowanych ośrodków akademickich na świecie, co właśnie robiły władze komunistyczne. Otóż to! Nie chcę polskiego czytelnika chronić przed jakąkolwiek informacją; pytam tylko, dlaczego Ministerstwo Edukacji Narodowej znowu sponsoruje oczywiste i obowiązujące poglądy, tym razem importowane z Kalifornii, a nie Moskwy; mianowicie, że przyczyną naszych nieszczęść są judeochrześcijańskie mity, które absolutnie trzeba zmienić na bardziej wyrafinowaną wiarę. Ten absolutny imperatyw zmiany wiary był i przedtem finansowany (z kieszeni podatnika, jak byśmy dziś powiedzieli), z tym że chodziło o wiarę naukowego marksizmu.

10.3.95,

Jan Koteja

Bernard Campbell Ekologia Człowieka; Historia naszego miejsca w przyrodzie od prehistorii do czasów współczesnych w tłumaczeniu M. A. Bitner; konsultacja naukowa K. Sabath PWN, Warszawa, 1995, s.234. Książkę kupiłem w listopadzie 1994, czyli jest to dzieło przyszłościowe.

Kościół katolicki wobec spraw ekologii*)

Źródła myśli ekologistycznej (jak należy określać proekologiczne poglądy, postawy i działania) uległy wzbogaceniu dzięki wydaniu przez Komisję Ekologiczną Franciszkańskiego Zakonu Świeckich dokumentów Kościoła katolickiego, dotyczących spraw ekologii. Zbiorek ten poprzedza krótka nota wydawcy z polemiczną uwagą wobec - jak to określono - prób zawłaszczenia ekologii przez ruchy alternatywne i spod znaku New Age, co ułatwiać ma brak znajomości stanowiska Kościoła w tej kwestii. Okoliczność ta skłania do rozpoczęcia publikacji serii ekologicznej, której I zeszyt stanowi omawiany tu zbiorek.

Ujęto w nim kolejno dokumenty Stolicy Apostolskiej oraz dokumenty Episkopatu Polski.

Te pierwsze, to list papieża Pawła VI do sekretarza zwołanej pod egidą ONZ w czerwcu'72 Konferencji Sztokholmskiej, poświęconej ochronie środowiska (przypominam, że była to pierwsza tego typu impreza międzynarodowa i że Polska w niej nie uczestniczyła). List ten jest pierwszą oficjalną enuncjacją kościelną w sprawach ekologii. Uzupełnia go kolejna pozycja zbiorku: Stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec ochrony środowiska naturalnego człowieka - powstałe jako odpowiedź na ankietę wyżej wspomnianej konferencji. Pozycja trzecia to orędzie Jana Pawła II na XXIII Światowy Dzień Pokoju 1.1.1990, stanowiące jedną z najgłośniejszych enuncjacji papieskich na tematy ekologiczne. Ostatnią pozycję stanowi homilia Jana Pawła II, wygłoszona podczas mszy na białostockim lotnisku 5.6.91, w czasie ostatniej wizyty papieskiej w Polsce. Dotyczy ona problemów społeczno-moralnych wolnego rynku, a jej związek ze sprawami ekologii jest dość upośredniony.

Oczywiście, powyższe dokumenty nie wyczerpują źródeł kościelnej doktryny w sprawach ekologii; o ich doborze stanowi zapewne okoliczność, iż odnoszą się w całości właśnie do spraw ekologii. Jak wiadomo, niezwykle istotne dla stanowiska Kościoła w tych sprawach są dotyczące ich fragmenty z trzech znanych encyklik Jana Pawła II, poświęconych głównie innej niż ekologiczna problematyce. Encykliki te to: Redemptor hominis, Solicitudo rei socialis oraz Centesimus annus. W tej ostatniej znalazł się najobszerniejszy fragment, dotyczący spraw ekologii(akapit 37 odnoszący się do Kwestii ekologicznej). To tylko przypomnienie, gwoli uniknięcia nieporozumień. Dokumenty kościelne z obszaru Polski to list pasterski biskupa katowickiego Damiana Zimonia z 28.9.86, traktujący o katastroficznej sytuacji ekologicznej Górnego Śląska, list pasterski Episkopatu Polski na temat ochrony środowiska z 2.5.89 oraz niewielka objętościowo odezwa metropolity katowickiego w związku z obchodami Dnia Ziemi z 18.4.94.
Jedyne, co miałbym do zarzucenia tej prezentacji dokumentów kościelnych, traktujących o sprawach ekologii, to pominięcie w niej najwcześniejszej na ten temat publicznej enuncjacji Kościoła polskiego, jaka znalazła się w Dokumencie Duszpasterskiego Synodu Archidiecezji Krakowskiej: ODPOWIEDZIALNOŚĆ CHRZEŚCIJAN ZA BUDOWĘ I ODNOWIENIE ŚWIATA, uchwalona w Mogile 8.5.79 wraz z aneksem: o OCHRONIE ŚRODOWISKA, opublikowanym jednak dopiero w 1981r. w "Znaku" 4-5(322-323). Zarówno wspomniane pierwszeństwo w Polsce, jak - przede wszystkim - merytoryczna zawartość (bezkompromisowa krytyka niszczycielskiej dla środowiska polityki komunistycznej władzy) przemawiają za jego uprzystępnieniem zainteresowanym aktywnością Kościoła na niwie spraw ekologii.

Brak ten to chyba jakieś niedopatrzenie?

Kończąc pragnę nawiązać do wspomnianej na wstępie uwagi polemicznej w sprawie zawłaszczania ekologii. Otóż ekologizm jest światopoglądowo pluralistyczny.
Inspirowany może być zarówno chrześcijańską wizją świata, ale także popularnymi wśród ruchów z kręgu New Age orientalnymi koncepcjami filozoficzno-religijnymi. Różnice te nie powinny utrudniać współdziałania między proekologicznymi ruchami i organizacjami o różnych inspiracjach światopoglądowych przy poszukiwaniu rozwiązań problemów jakie wyłania kryzys ekologiczny. Mogą w tym uczestniczyć także ekologiści szukający rozwiązań konkretnych problemów z zakresu ochrony środowiska bez oglądania się na jakiekolwiek doktrynalne postawy, a czyniący to po prostu w imię chronienia ludzi, ich dzieł oraz przyrody, koniecznej dla zachowania ludzkiego gatunku.
Nazwałbym takie stanowisko ekologizmem pragmatycznym, otwierającym najszerszą płaszczyznę współdziałania, mimo różnic światopoglądowych.

Andrzej Delorme

*) Dokumenty Kościoła Rzymsko-Katolickiego dotyczące ekologii Franciszkański Zakon Świeckich, Komisja Ekologiczna Warszawa 1994, ss.72.

Ludzkość, wydanie drugie, poprawione

Raj na ziemi jest naszym najstarszym i największym złudzeniem. Nawet gdyby istniał, zostałby przez nas zniszczony.
M.West

Marzenie o Wyspach Szczęśliwych jest tak stare, jak ludzkość. Można je znaleźć we wszystkich kulturach i czasach. Polinezyjczycy wierzą w istnienie nieodkrytej Wyspy Passatów, leżącej gdzieś między Nową Zelandią a Australią.

To marzenie, które Jung nazwał wielkim marzeniem; mit całej rasy rozproszonej po największym oceanie naszej planety. Młody naukowiec Gunnar Thorkild, pół-Polinezyjczyk, pół-Europejczyk, po odrzuceniu jego dowodów na istnienie nowego lądu, opartych głównie na legendach i pieśniach wyspiarzy, wyrusza z wyprawą mającą dowieść słuszności jego tezy. Na łódź milionera Carla Magnusona zabiera całą przyszłość - kobietę, chłopca i dziewczynę, która nosi jutro w łonie. Załoga liczy 20 osób i jest mieszanką wszystkich ras. (Jak pisze Levi-Strauss optimum ludnościowe małych społeczności waha się pomiędzy czterdziestoma a dwustu pięćdziesięcioma członkami. Jest to potwierdzeniem potrzeby życia w niewielkich wspólnotach, odczuwanej być może przez wszystkich ludzi).

Podczas rejsu w Thorkildzie następuje przemiana. Pragnie znaleźć ostatnie na tej planecie nie znane nikomu miejsce i zostać tam. Ich przewodnikiem w ostatniej fazie podróży będzie dziadek Thorkilda, ostatni z wielkich polinezyjskich żeglarzy. Po uratowaniu się z rozbitej na przybrzeżnych rafach, otaczających wyspę, XX-wiecznej arki Noego, odcięta od cywilizacji grupa ludzi tworzy nową społeczność. Rozbitkowie posiadają wystarczającą ilość umiejętności, by ich nowe bytowanie uczynić więcej niż znośnym. Losy wydobywających się z jednakowych plastikowych opakowań ludzi, którzy muszą wyrzucić za burtę zbędny bagaż idei i przesądów, aby stworzyć plemię, dają Westowi okazję do rozważań nad różnymi ludzkimi reakcjami i postawami, a także stwarzają możliwość zderzenia ich z bytowaniem w pierwotnych warunkach. Plemię Thorkilda, żyjąc poza krawędzią świata, dokonuje przewartościowań dotychczasowych pewników, nakazów i zakazów. Sprawy współżycia dwojga ludzi, mniejszości seksualnych, własności zderzają się z najtrudniejszym - utrzymaniem wspólnoty w jedności. Ostatecznie odrzucają pojęcie własności, będące jednym z filarów cywilizacji euroamerykańskiej, przyjmując zasadę wspólnej pracy dla wspólnego dobra. Żyją zgodnie z rytmami przypływów i odpływów.

Stwierdzają, że czas stanął w miejscu, życie jest rozkwitem, ludzie pragną rozwijać się, a nie gonić za osiągnięciami. Żeby stworzyć nową społeczność i zapewnić jej przetrwanie, Wyspa Passatów musi stać się - światem zaginionym. Dlatego wszystkie podejmowane próby nawiązania kontaktu z porzuconą cywilizacją są połowiczne i kończą się niepowodzeniem. Z biegiem czasu stwierdzają: Mamy tutaj nasz własny mały świat - nie ma zanieczyszczenia środowiska, nie ma bomby atomowej, nie ma bandziorów. Budują więc plemienną społeczność, której spoiwem staje się wódz i zarazem kapłan Gunnar Thorkild. Bierze on na siebie duchową odpowiedzialność za losy plemienia. Ludzie wracają do dawnych mitów i rytuałów, mając jednocześnie świadomość, że dopiero za dwa, trzy pokolenia w tyglu przemian wytopi się nowa magia. Naturalną koleją rzeczy ton wspólnocie nadają kobiety. Czytamy: rewolucja jest tutaj. Dokonała się. Na tej małej wyspie doświadczyliśmy pełnego cyklu życia ludzkiego. Rodzą się pierwsze dzieci. Plemię okrzepło i jest zdolne do kontynuowania tradycji wyspiarskich; nie mogą dopuścić, aby wymarła rasa żeglarzy. Wg Levi-Straussa odtworzenie niewielkich lokalnych społeczności jest ostatnią szansą powrotu do naturalnego sposobu życia i zawrócenia z drogi, która od kilku wieków prowadzi społeczeństwa zachodnie w niewłaściwym kierunku, czego najlepszym przykładem jest ich historia.

Robert Drobysz

Morris West Żeglarz Warszawa 1980, IW PAX, ss.306.

PISANE NA POCZĄTKU WIEKU

Krytyka agresywnego stosunku człowieka do przyrody, ukierunkowanego przede wszystkim na jej eksploatację, nie jest wynalazkiem ostatnich lat.
Aby się o tym przekonać, raz jeszcze warto sięgnąć do pisanych na początku wieku artykułów Jana Gwalberta Pawlikowskiego [1860-1939] niewątpliwie jednego z prekursorów współczesnej polskiej ekologii. Przy okazji można się dowiedzieć, na jakie problemy natrafiali ówcześni obrońcy przyrody.

Okazuje się, że już wtedy jednym z nich był niepohamowany rozwój turystyki na obszarach cennych przyrodniczo. Pawlikowski zanotował: Schroniska więc zmieniły się w hotele, czemu przemysł gospodnio-szynkarski przyszedł z ochotną pomocą [...] Ścieżki opatrzono w poręcze i drogowskazy, drogi zamieniono w gościńce, w wreszcie ku chlubie wieku pary i elektryczności sztuka inżynierska dokonała dzieła herostratowego, zbeszczeszczając szczyty górskie przez wyprowadzenie na nie kolei żelaznej. [...] Wszędzie aroganckie podpisy, głupie wierszydła, puszki sardynek, tablice pamiątkowe, zatłuszczone gazety i potłuczone butelki".

Niekorzystne zmiany zauważał Pawlikowski na wsi: Pola skomasowane, pocięte drogami w regularne kwadraty jak szachownice. Drogi nie mają już linii "psychologicznej", ale linię suchej, racjonalistycznej logiki. [...]
Uregulowany strumień płynie "po ukazu"; obeschłe brzegi wygolił jak lokaj. Na łanie kłosy stoją wyprostowane, wyrzuciwszy spomiędzy siebie kolorowych przybłędów. [tj.chwasty] Pastwisko poszło pod pług, bydło nie włóczy się po polach, ale zamknięte w porządnych stajniach obrasta w tłuszcz i tuberkuły.
Źle działo się również w lasach: W lesie drzewa stoją jedno w drugie, podobne do siebie na gołej ziemi jak żołnierze na placu musztry. Wraz z gęstwą zarośli znikły i ptaki, bo ptaki są niepotrzebne. Żaby nie rechocą na osuszonych bagnach, ale bocian nie musiał zdychać z głodu, bo ustrzelił go pierwej jako szkodnika postępowy myśliwy.
Pawlikowski był nie tylko unikalnym obserwatorem otaczającej go rzeczywistości, ale także oryginalnym "ekologicznym" myślicielem. Podobnie jak np. dzisiejsza głęboka ekologia próbował się wznieść ponad dualistyczne pojmowanie świata, tak charakterystyczne dla myśli europejskiej. W jego przekonaniu człowiek ze stworzoną przez niego kulturą powinien żyć w jedności z przyrodą [możliwie dziką], a nie próbować ją ujarzmiać. Przekonywał swoich współczesnych, że cywilizacja nastawiona na eksploatację przyrody, wyobcowana z niej, skazana jest nieuchronnie na degenerację. Jego rozumienie miłości do "ziemi rodzinnej", mającej m.in. warunkować uczuciowy charakter stosunku człowieka do przyrody, zbliża go do dzisiejszych bioregionalistów [Miłość ta wiedzie za sobą szanowanie zabytków tej ziemi, usuwanie skaz, jakie pojawiają się na jej kochanym obliczu, staranie o jej piękność.].
Zauważyć warto, że Pawlikowski był poza tym działaczem ruchu ochrony przyrody. Działał w Sekcji Ochrony Tatr Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, był członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody, założył, a później redagował rocznik "Wierchy".

Grzegorz K.Wojsław

1 Wszystkie cytaty za przygotowaną przez Romualda Olaczka publikacją Przyroda i kultura Warszawa, LOP 1987

NOWE PUBLIKACJE W DZIEDZINIE TRANSPORTU

Pragnę podzielić się z czytelnikami ZB wiadomościami na temat kilkunastu pozycji książkowych poruszających temat transportu. Pozycji, moim zdaniem, interesujących, wręcz lektur obowiązkowych, które wnoszą do tematu kilka nowych, interesujących przemyśleń. Ponieważ nie wszyscy mamy dostęp do każdego źródła informacji, mam nadzieje, iż artykuł ten nie będzie li tylko marnowaniem papieru. Mam również nadzieję, iż wybaczycie mi także zajmowanie się " nie swoją działką".
Zacznę od raportu GREENPEACE-u, który ukazał się w sierpniu'94, a dopiero teraz, dzięki uprzejmości Federacji Zielonych (Marcin Hyła) znalazł się w kraju. Raport pt. "Roads, jobs and the economy" napisany przez Johna Whitelegga, zajmuje się podstawowym dla przyszłości dróg pytaniem: czy wpływają one na rozwój gospodarczy. Otóż autor raportu opierając się na wynikach badań prowadzonych od ponad dwudziestu już lat przez wielu znanych ekspertów stwierdza, iż: Nie ma podstaw ani doświadczalnych, ani empirycznych do twierdzenia, jakoby inwestycje drogowe stymulowały rozwój gospodarczy". Szczególnym zadaniem raportu jest sprawdzenie, na ile inwestycje w nowe drogi powodują powstawanie nowych miejsc pracy oraz na ile stymulują one rozwój gospodarczy prowincji.
Oczywiście znanym wszystkim faktem jest to, iż wydanie 1 bln DM na program budowy dróg powoduje powstanie 14.000-19.000 miejsc pracy, podczas gdy ta sama inwestycja w budowę linii kolejowej to już 22.000 nowych miejsc pracy. Autor raportu idzie jednak dalej, badając zależność pomiędzy programami budowy autostrad a rozwojem regionów, szczególnie koncentrując się na Anglii. Tutaj interesującą jest konkluzja, iż o wiele większe znaczenie dla rozwoju mają rządowe programy pomocy przekazywane regionom w formie grantów. Czasami są one o wiele mniejsze niż programy budowy dróg. Zwraca także uwagę na to, iż istnieją dowody, że budowa dróg przyczynia się do " drenażu mózgów" i zasobów w regionach słabiej rozwiniętych, raczej cofając je w rozwoju niż pomagając.
Interesującą jest również konkluzja, iż dobrze rozwinięta sieć dróg w rzeczywistości nie ma większego wpływu na decyzje o lokalizacji działalności gospodarczej przez nowe firmy. Dużo bardziej istotne jest np. istnienie na miejscu odpowiedniego środowiska zapewniającego siłę roboczą na wymaganym poziomie. Ponadto, rozbudowa infrastruktury transportowej wpływa na duże koncerny, umożliwiając im racjonalizację produkcji. Istotą zagadnienia jest to, iż o wiele taniej jest produkować w jednym dużym zakładzie niż w kilkunastu małych. Sprowadza się to do tego samego drenażu słabiej rozwiniętych regionów, które nie mogą zapewnić atrakcyjnej i dobrze płatnej pracy, tracąc w rezultacie ludzi mogących być motorem postępu. Dodatkowo racjonalizacja produkcji prowadzi oczywiście do ograniczania miejsc pracy.

Następną pozycją wartą przeczytania jest publikacja przygotowana przez Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu w cyklu Konferencje i Seminaria". Tytuł: " Transport a Ochrona Środowiska". Książka stanowi zestawienie materiałów pokonferencyjnych z seminarium zorganizowanego w dniu 27.9.94 przez Komisję Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Komisję Transportu, Łączności, Handlu i Usług oraz Biuro Studiów i Ekspertyz. Seminarium w ocenie organizatorów: było dogodnym forum dla wygłoszenia swoich racji dla różnych grup interesu i organizacji - w seminarium wzięli udział posłowie, senatorowie, liczni przedstawiciele zainteresowanych resortów, instytucji naukowych, szkół wyższych i organizacji społecznych". Efektem jest książka zawierająca wypowiedzi znanych ekspertów na kilkanaście związanych z motoryzacją problemów.

Pozostając w kręgu raportów z konferencji, pragnę zwrócić uwagę na raport z konferencji zorganizowanej przez Financial Times 12-13.12.94, pod wiele mówiącym tytułem: Polski program budowy autostrad. Możliwości dla prywatnych inwestorów ( "The Polish Highway Programme. Opportunities for Private Finance and Investment"). Konferencja zgromadziła w zacisznych salach hotelu Mariott śmietankę bankowców i inwestorów, którzy już nie dyskutowali o potrzebie budowy dróg, ale o tym, jak by tu skombinować trochę szmalu, żeby sprawę popchnąć do przodu. Argumenty były oczywiście i jak zwykle te same: " W samej Polsce realizacja takiego programu (budowy autostrad - przyp.aut.) będzie znacząca dla gospodarki, w sensie kreowania nowych miejsc pracy, rozwoju przemysłu związanego z budową dróg, jak również rozwoju innych sektorów gospodarki, firm dostarczających materiały, maszyny i wyposażenie" (Ian M. Hume, "Opening Remarks from the Hair"). Wśród referentów znajdziemy wystąpienie (byłego?) Ministra Transportu, Bogusława Liberadzkiego, (byłego?) Dyrektora Agencji Budowy Autostrad, Andrzeja Patalasa, Reprezentanta Banku Światowego w Polsce, Pana Paula Knottera i wielu innych. Do tego mnóstwo danych i pomysłów na finansowanie. Nie ma słowa na temat ekologii, ale Marek Zaborowski, który w seminarium uczestniczył, dopilnował, aby uczestnicy nie czuli się tak dobrze.

Pozostając już do końca w kręgach finansowych pragnę zrobić teraz reklamę samemu sobie, zwracając uwagę czytelników na dwie pozycje, które powstały na zlecenie Programu NGOs & BANKs. Program ten miałem przyjemność powołać do życia, a publikacje te to: " Przegląd sektora: Transport", autor Marek Zaborowski oraz " Przegląd polityki Międzynarodowych Instytucji Finansowych w dziedzinie transportu ze szczególnym uwzględnieniem Europy Środkowej", autor Dorian Speakman. Poruszają one problemy związane z Międzynarodowymi Bankami Rozwoju (MBR). O ile pierwsza publikacja ma raczej na celu ogólne zarysowanie problemu, o tyle druga jest już w całości poświęcona problematyce MBR. Opisuje główne kierunki polityki transportowej trzech największych banków: Banku Światowego, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju oraz Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Serdecznie polecam lekturę tejże publikacji. Zamówienia kierować do PKE ZG (Piłsudskiego 8 II, 31-109 Kraków, (/fax: 218852, :uedabrow@cyf-kr.edu.pl).

Tomasz Terlecki

Poradnik dla chodzących po górach, czyli noc Świętojańska na Sobótce

Warszawski Klub Księgarza co miesiąc urządza premierę literacką, przyznając nagrodę najciekawszej książce, wyróżnionej spośród aktualnie ukazujących się w księgarniach. Nagrodę za książkę lutego otrzymał Henryk Waniek - malarz, pisarz, wydawca, a nade wszystko badacz ukrytego porządku rzeczywistości.
Książka nosi tytuł: Hermes w Górach Śląskich, wydało ją Wydawnictwo Dolnośląskie.

Miał to być poradnik dla chodzących po górach - pisze Autor o przesłaniu książki. Lecz temat okazał się szerszy, powstała rozprawa o wędrówkach po Ślęży (Sobótce), będących również wędrówkami po czasie i przestrzeni, historii, legendach i mitach.
Gorąco polecam tę książkę wszystkim sympatykom tzw. ekologii głębokiej. Po fascynacjach stosunkiem Indian północnoamerykańskich do przyrody, zainteresowaniach kulturą szamańską i Aborygenów - przypominających utraconą harmonię, zapomniane więzi w relacjach z Matką Ziemią, Florą i Fauną - warto spojrzeć na mapę Polski, poszperać w historii naszych ziem i zwyczajów. Taką właśnie wycieczkę w przeszłość i teraźniejszość Gór Śląskich proponuje Henryk Waniek w swej książce.
Czytałem ją jednym tchem, obiecując sobie w duchu podjęcie wakacyjnej wyprawy na Sobótkę. Jeszcze nie wszystko jest stracone, nie wszystko zostało zniszczone do końca. I uważny wędrowiec, - a takim jest Autor - odnajduje ślady dawnej historii i pierwotnych związków z Przyrodą.
Ta znakomita i fascynująca książka może być poradnikiem dla poszukiwaczy skarbów, kamienie szlachetnych, poszukiwaczy przygód i tajemnic, spraw dziwnych i niezwykłych. Być może, przy tej okazji odkryją oni to, co dla Autora jest jasne i oczywiste - owe ponadczasowe, niewidzialne, trwalsze od naszego istnienia więzi, łączące nas z Ziemią i Kosmosem. Tu, w Górach Śląskich.

Paweł Zawadzki

WSZYSCY GRAMY TANIEC MARZEŃ

Czytelnicy ZB wiedzą zapewne, że pani Renata Fiałkowska jest twórcą i animatorem Krakowskiego Klubu Wegetarian. Jest także aktorką Teatru " Maszkaron" i, jak się okazało, świetną poetką. Przekonać się o tym można, sięgając po dwa tomiki jej poezji, które ukazały się w Wydawnictwie Miniatura.

Wszyscy gramy, Taniec marzeń to zbiory wierszy prostych, świeżych i bardzo pięknych. Pisanych przez kobietę dla kobiet... ale nie tylko. Mogą one bowiem zainteresować wszystkich, którzy będą skłonni porozmyślać troszkę o świecie, uczuciach, losie ludzi, a także zwierząt. Bo o tym, że los, który my, ludzie gotujemy zwierzętom jest okrutny, autorka mówi głośno i odważnie.
***

Kobieto z domu starców
płaczesz nad swym smutnym losem
nad niewdzięcznością swych dzieci
zastanów się
czy one są winne?
Przypomnij sobie
jak to było przed laty!
"Nie dawaj tej suce żryć
najlepiej żeby zdechła
ona już stara ślepnie
Tego psa trzeba się pozbyć
muszę z sąsiadem pogadać
niech go ukatrupi
nie będę starucha koślawca karmić
Naszą kobyłę odprowadzisz do rzeźnika
nie ma już siły pracować
ma już 20 lat stara
w stajni tylko miejsce zajmuje
A tę starą burą kotkę
jutro utopię
po co nam ona
mamy przecież młodą"
Minęło wiele lat
kobieto
czyż to nie ty sama
nauczyłaś swoje dzieci
okrucieństwa życia?
Płaczesz że wyrzucono cię
z twojego domu
stara kobieto
podziękuj losowi
mogło być gorzej!
Znacznie gorzej!

(z tomiku Taniec marzeń)
Gorąco zachęcam do lektury pozostałych wierszy pani Renaty. Naprawdę warto!

Anna Basiaga

1. Renata Fiałkowska, Wszyscy gramy, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 1993, ss. 62, rysunki - Kazimierz Wiśniak.
2. Renata Fiałkowska, Taniec marzeń, Wydawnictwo Miniatura, Kraków 1995, ss.63, rysunki - Jerzy Napieracz, posłowie - Henryk Cyganik. Jeden z wierszy tomiku był już publikowany w ZB (Jam bezgrzeszny - ZB 10/93, s.53).

Ostatni tomik poezji Renaty Fiałkowskiej Taniec marzeń można kupić w Krakowie w kasie Teatru Maszkaron, Wieża Ratuszowa, Rynek Główny, w godz. 15.00-20.00.
W Warszawie - DISO, * Kolejowa 8, 10-69-50.

"ZIELONE BRYGADY" 4(70), KWIECIEŃ'95 S.77 "ZIELONE BRYGADY" 4(70), KWIECIEŃ'95 S.82 "ZIELONE BRYGADY" 4(70), KWIECIEŃ'95 S.80

Do spisu